2.1 Algemene demografische gegevens

In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de algemene demografische gegevens van zowel de humane- als de dierpopulatie in Nederland in 2021 als relevante achtergrond bij het vóórkomen van zoönosen.

2.1.1 Bevolking

De totale Nederlandse bevolking bestond in 2021 uit ongeveer 17,5 miljoen mensen. De groei ten opzichte van eerdere jaren zet zich door. Vrouwen vormen net als in (de meeste) voorgaande jaren een kleine meerderheid (Tabel 2.1.1 en 2.1.2). De leeftijdsopbouw verschuift, waarbij het aandeel van de groep 65-plussers in de afgelopen 70 jaar is gegroeid van 7,7% in 1950 naar 19,8% van de totale bevolking in 2021 (Tabel 2.1.1).¹

2.1.2 Gezelschaps- en landbouwhuisdieren 

Gezelschapsdieren vormen een onderdeel van onze leefomgeving. Het is gebleken dat ze een positieve invloed hebben op de geestelijke en lichamelijke gezondheid van de eigenaar. Ruim de helft van de Nederlandse huishoudens heeft één of meerdere huisdieren. In 2015 is een studie gedaan naar het aantal huisdieren. Daarin wordt geschat dat het totaal aantal gezelschapsdieren 33,4 miljoen bedraagt. Dit zijn ongeveer 2,6 miljoen katten, 1,5 miljoen honden, 3,9 miljoen zang- en siervogels, 5 miljoen postduiven, 1,2 miljoen konijnen, 0,5 miljoen knaagdieren, 0,65 miljoen reptielen, 9 miljoen aquariumvissen en 9 miljoen vijvervissen.²

In Tabel 2.1.3 en 2.1.4 worden de aantallen agrarische bedrijven en landbouwhuisdieren weergegeven en in Tabel 2.1.5 de aantallen slachtdieren. De aantallen geslachte dieren zijn afgelopen jaar gestabiliseerd. Het aantal geslachte vleeskuikens is flink afgenomen vanwege de sluiting van twee slachthuizen.  Met uitzondering van bedrijven met kippen en geiten neemt het aantal bedrijven met landbouwhuisdieren verder af. De gegevens van Tabel 2.1.3 en 2.1.4 zijn afkomstig van het CBS Centraal Bureau voor de Statistiek (Centraal Bureau voor de Statistiek). Voor het aantal leghennen en vleeskuikens is vanaf 2015 data van de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ) gebruikt en in de overige jaren cijfers van CBS.

Tabel 2.1.1 Nederlandse bevolking naar geslacht en leeftijd op 1 januari 2021 (Bron: CBS)

Tabel 2.1.2 Nederlandse bevolking tot 1 januari 2021 (Bron: CBS)

Tabel 2.1.3 Aantal agrarische bedrijven (Bron: CBS)

Tabel 2.1.4 Aantallen dieren (x1000), aanwezig in Nederland op moment van landbouwtelling (Bron: CBS, NVWA)

^* Ouder dan 18 weken
^a Gegevens vleeskuikens en leghennen van NVWA, overig CBS

Tabel 2.1.5 Aantallen slachtdieren per jaar (x1.000) (Bron: NVWA)

Er is een verschil in de data die gerapporteerd wordt door de NVWA en de data van het CBS. De NVWA rapporteert het totaal aantal beschikbare UBN’s, terwijl het CBS de UBN's vermeld met, op het moment van de landbouwtelling, daadwerkelijk aanwezige dieren.
Hierdoor kunnen de CBS cijfers afwijken van de cijfers die de NVWA rapporteert naar onder andere de EFSA en de OIE. Omdat vooral de bedrijven met dieren van belang zijn als het gaat om zoönosen, worden in de Staat van Zoönosen, waar mogelijk, de cijfers uit de CBS-data gepresenteerd. De CBS-cijfers kunnen een voorlopig karakter hebben en daarom kan het zijn dat cijfers gerapporteerd in de Staat van Zoönosen van voorgaande jaren afwijken van de huidige cijfers.

2.1.3 Invoer van levende dieren en dierlijke producten

Levende dieren zoals gezelschapsdieren, wilde en exotische dieren bestemd voor dierentuinen en paarden voor de sport, worden regelmatig over de wereld vervoerd. In 2021 zijn er op de Grenscontrolepost (GCP) Schiphol 14.060 zendingen vanuit tientallen verschillende landen buiten de EU Europese unie (Europese unie) (derde landen) voor importcontrole aangeboden (Tabel 2.1.6). Van de zendingen bestonden er 6.902 uit zendingen van levende dieren en 7.158 uit producten van dierlijke oorsprong. Niet al deze dieren blijven in Nederland; een deel ervan wordt naar een ander land binnen of buiten Europa doorgevoerd. Met een derde land wordt een land bedoeld dat niet is aangesloten bij de EU.

Tabel 2.1.6 Aantallen geïmporteerde levende dieren (en aantal partijen) via BIP Schiphol (Bron: NVWA)

^* Amfibieën en reptielen 21.456, vogels 2.722, alpaca's 4.702, zeehonden 2, serval 4, caracal 4, egel 1, witsnuitneusbeer 11, tweevingerige luiaard 5 en tapir 2. 

Om de kans op insleep en verspreiding van besmettelijke dierziekten in Nederland en de EU te beperken, zijn aan de import van levende dieren en dierlijke producten wetten en regels verbonden. Levende dieren moeten de EU binnenkomen op een door de EU erkende GCP. Dieren voor doorvoer (van een derde land naar een ander derde land) moeten aan de invoereisen van de EU voldoen. De importcriteria zijn gebaseerd op de Europese wetgeving en geïmplementeerd in de Nederlandse regelgeving en instructies. Bij aankomst op de GCP worden de dieren gecontroleerd door een inspecteur-dierenarts van de NVWA.

In het themahoofdstuk van de Staat van Zoönosen van 2011 vindt u meer informatie over deze procedures.³ Inspecties vormen geen waterdicht systeem. Er bestaat bijvoorbeeld het risico dat dieren binnenkomen met een infectie die zich nog in de incubatietijd bevindt, waarbij er dus nog geen klinische symptomen aanwezig zijn. Een aantal zoönosen kan worden overgedragen via vectoren die niet in Europa voorkomen of kunnen overleven. Vectoren die met geïmporteerde dieren mee zouden kunnen komen, vormen een potentieel risico voor de introductie van een zoönose. Met het veranderen van het klimaat is het mogelijk dat deze vectoren in de toekomst wel in Europa kunnen overleven en ziekteverwekkers kunnen overdragen. 

In 2021 kwamen op Schiphol 25,5 miljoen passagiers uit de hele wereld. Ondanks de coronacrisis werd Nederland vanaf de luchthaven verbonden met 296 bestemmingen wereldwijd. Deze bestemmingen werden echter veel minder frequent aangevlogen dan in voorgaande jaren.⁴ Illegale invoer van levende dieren of dierlijke producten via de aankomsthal komt regelmatig voor. Het gaat dan om levende dieren als honden, katten, vogels en reptielen of dierlijke producten, zoals vlees en melk. Maar ook bush meat afkomstig van in het wild levende dieren zoals vogels, reptielen en verschillende zoogdieren, verkregen door illegale jacht, wordt aangetroffen. Passagiers uit tropische gebieden van Afrika (voornamelijk West- en Centraal-Afrikaanse landen), Zuid-Amerika en Azië hebben soms de gewoonte om bush meat te eten en nemen dat mee voor eigen gebruik of voor de handel. Vaak zijn deze producten onvoldoende thermisch behandeld (gedroogd en gerookt) en soms nog vers.

Internationale handel in het vlees van deze dieren is verboden. Deze invoer gebeurt illegaal en brengt gevaar voor de volksgezondheid met zich mee. Er zijn aanwijzingen dat er in sommige delen van Nederland bush meat wordt gehandeld en geconsumeerd. In de aankomsthal op Schiphol in 2021 hadden we 318 dossiers van niet conforme of gesmokkelde dieren waarvan 262 honden, 141 katten, 13 vogels en 8 reptielen uit 56 verschillende landen buiten de EU. Er waren ook 2 dode apen en 6 dode vogels ( maraboes en neushoornvogel) aangetroffen.

Voornamelijk niet-humane primaten, die evolutionair dicht bij de mensen staan, vleermuizen en knaagdieren vormen een groot risico.

Literatuur:

1. Website Centraal Bureau voor de Statistiek
2. Feiten en cijfers van de gezelschapsdierensector 2015, Faculteit Diergeneeskunde (Universiteit Utrecht) en HAS Den Bosch
3. Staat van Zoönosen 2011, RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu)-rapport 2012
4. Schiphol statistieken

2.2 Meldingsplichtige zoönosen

Meldingsplichtige zoönosen zijn zoönosen waarbij een melding bij wet dient te worden gedaan bij een bevoegde autoriteit. Deze melding moet, afhankelijk van de regelgeving, worden gedaan bij een verdenking of bevestiging van de ziekte en binnen een bepaalde termijn. In Tabel 2.2.1 staat aangegeven welke zoönosen op basis van welke wet meldingsplichtig zijn. Daarnaast wordt aangegeven of de betreffende zoönose wordt behandeld in deze Staat van Zoönosen en indien deze niet wordt behandeld, waarom niet. 

In het online Vademecum Zoönosen is praktische informatie te vinden over tijdige signalering, melding en bestrijding van zoönosen, zowel in de humane als veterinaire gezondheidszorg. 

Tabel 2.2.1 Relevante meldingsplichtige zoönosen van dier en mens

* Opgenomen in Staat van Zoönosen 2021, H2 Trends
a            Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) dierziekten bij alle zoogdieren niet zijnde vee en nertsen
b            Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) dierziekten bij vee (herkauwende en eenhoevige dieren en varkens)
c             Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) zijn alle HPAI en H5 en H7 LPAI gerelateerde stammen; alle vogels (pluimvee en andere vogels)
d            Meldingsplichtig volgens art. 100 Gwwd: alleen voor dierenartsen en onderzoeksinstellingen; alle diersoorten
e            Leptospirose ten gevolge van Leptospira Hardjo; alle diersoorten
f             Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) bij vogels niet zijnde pluimvee; dit geldt dus alleen voor psittacose en geen andere vorm van chlamydiose bij dieren (zie paragraaf 2.15)
g            Tuberculose ten gevolge van Mycobacterium tuberculosis complex bij alle zoogdieren
h            Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) dierziekten bij nertsen(achtigen)
i              Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) bij meer dan 50 schapen of geiten, gehouden ten behoeve van de bedrijfsmatige melkproductie, op basis van een verplichte tankmelkmonitoring
j              Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) bij pluimvee: Salmonella Arizonae, Salmonella Gallinarum en Salmonella Pullorum. Naast deze ' niet-zoönotische' Salmonella’s zijn er ook nog een aantal 'zoönotische Salmonella’s' bij pluimvee meldingsplichtig op basis van EU Europese unie (Europese unie) regelgeving en een verplichte monitoring: Salmonella Enteritidis; Salmonella Typhimurium, waaronder monofasische Salmonella Typhimurium met de antigene formule 1,4,[5],12:i:-; Salmonella Hadar; Salmonella Infantis; Salmonella Virchow, Salmonella Java.
k            Alleen meldingsplichtig indien het een humaan cluster van twee of meer gerelateerde gevallen betreft met een oorsprong in consumptie van besmet voedsel of drinkwater

In de veterinaire regelgeving wordt bij de meldingsplichtige ziekten een onderscheid gemaakt tussen meldingsplichtige en bestrijdingsplichtige ziekten. Alleen in het laatste geval mag de bevoegde autoriteit maatregelen opleggen. De belangrijkste reden om een ziekte bestrijdingsplichtig te maken is de noodzaak van bestrijdingsmaatregelen om gezondheidsschade bij mens en dier op korte en/of lange termijn te voorkomen. Daarnaast kunnen internationale verplichtingen aan de bestrijdingsplicht ten grondslag liggen.

Artsen zijn, op basis van de Wpg, verplicht een aantal infectieziekten bij mensen te melden bij de GGD Gemeentelijke gezondheidsdiensten (Gemeentelijke gezondheidsdiensten ). Dierenartsen zijn, op basis van de Wet dieren. De Wet dieren is per 21 april 2021 gewijzigd door de inwerktreding van de Regulation (EU) 2016/429, de zogenaamde EU Animal Health Law (AHR). De AHR verwijst vervolgens naar andere Europese regelgeving waaronder de (EU) uitvoeringsverordening 2018/1882. In deze verordening worden een aantal dierziekten in categorieën ingedeeld afhankelijk van de risico’s en verplichte maatregelen. In de Regeling Diergezondheid en Regeling houders van dieren van de Wet dieren worden nadere specificaties aan deze maatregelen gelijst. Zie voorbeeld in paragraaf 2.15.2 , verplicht een aantal dierziekten te melden bij de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ). Naast artsen en dierenartsen worden, afhankelijk van de wettelijke bepaling, andere betrokkenen (bijvoorbeeld dierhouders en veterinaire laboratoria ook in de EU) verplicht melding te doen bij een verdenking en/of een bevestiging van daarvoor geselecteerde infectieziekten. Verder moeten bedrijfsartsen, maar ook andere artsen, (infectie)-ziekten die opgelopen zijn tijdens het werk melden bij het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB). In principe zijn alle arbeidsgerelateerde zoönosen meldingsplichtig. Naast de meldingsplicht die de Wpg oplegt aan artsen moet onder de Wpg ook het hoofd van een instelling waar kwetsbare groepen mensen verblijven (verzorgingshuis, kinderopvang, enz.), een melding bij de GGD doen wanneer zich een ongewoon aantal patiënten voordoet met klachten waarbij een infectieziekte kan worden vermoed (zoals diarree of huiduitslag).

2.2.1 Regelgeving over de opsporing en bestrijding van de bron van een zoönose

In de Gezondheidswet wordt de organisatie van de zorg voor de volksgezondheid geregeld. Hierin is in artikel 36 opgenomen dat het Staatstoezicht tot taak heeft onderzoek te verrichten naar de staat van de volksgezondheid en de determinanten daarvan.

Voor het humane deel zijn de inspectietaak en de bestrijdingstaak vervolgens gescheiden ondergebracht. De Wpg legt de bestrijdingstaak bij de GGD’en, inclusief het bronopsporingsonderzoek (art. 6 Wpg). Het toezicht wordt uitgeoefend door de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ).
In het Besluit Staatstoezicht op de volksgezondheid worden de NVWA en de IGJ aangewezen als onderdelen van het Staatstoezicht. In de Gezondheidswet zijn, onder verwijzing naar de Algemene wet bestuursrecht (Awb), tevens de bevoegdheden van het Staatstoezicht opgenomen (artikelen 5.15 tm 5.19). 

Dit houdt onder andere in dat de NVWA bronopsporing mag doen na verzoeken van de GGD’en indien mensen ziek zijn geworden na direct of indirect contact met dieren (non-alimentaire zoönosen) of via levensmiddelen, al dan niet van dierlijke oorsprong.

Het opleggen van maatregelen als zodanig is vanuit de staatstoezichtsfunctie niet mogelijk, tenzij bij de uitvoering daarvan bevindingen worden gedaan die onder de invloedsfeer van de Warenwet of de Wet dieren  vallen. Een voorbeeld is dat de NVWA maatregelen mag opleggen bij een positieve C. psittaci bevinding in vogels naar aanleiding van bronopsporing. Dit geldt echter bijvoorbeeld niet voor gehouden ratten die positief zijn bevonden op het Seoul virus. In zulke gevallen kan wel artikel 47 van de Wpg van toepassing zijn. 

Bij de totstandkoming van de Wpg is er voor gekozen om maatregelen ten aanzien van dieren daar niet onder te laten vallen, maar deze voor te behouden aan de uitvoerder van de Wet dieren, de NVWA. 

De uitzondering daarop vormen ‘vectoren’. Deze zijn door de minister gedefinieerd als “… elk dier dat een infectieus agens kan doorgeven aan een mens”. Zoals boven al aangegeven zijn, vanwege het preventieve belang voor de humane gezondheid, in de afgelopen periode twee artikelen (6a en 47a )  toegevoegd aan de Wet publieke gezondheid die uitsluitend betrekking hebben op monitoring en bestrijding van vectoren. Deze artikelen maken de minister van volksgezondheid bevoegd om te controleren op bij algemene maatregel van bestuur (AMvB) aangewezen vectoren en preventieve voorschriften op te leggen of tot vernietiging van vectoren over te gaan. In de meeste gevallen zal voor de uitvoering bijstand gevraagd worden van de NVWA.

Artikel 47 van de Wpg (opsporen en optreden bij besmette goederen, waren, verkeermiddelen, etc) fungeert ten aanzien van zoönosen als vangnet, namelijk als noodzakelijke maatregelen niet of niet afdoende op grond van de Wet dieren kunnen worden getroffen. Artikel 47 van de Wpg geeft ruime mogelijkheden om besmettelijke materialen te beheersen of te vernietigen. In het geval van de Seoul-besmetting mogen de ratten in principe op grond van de Wpg door de GGD bestreden worden, wanneer de burgemeester als bevoegd gezag daartoe heeft besloten.

Bestrijden kan variëren van uitvoeren van bronopsporing, risico communicatie en/of behandelen tot aan ruimen/euthanasie. Wanneer gebruik gemaakt moet worden van de vangnetfunctie  in de Wpg, verzoekt in de meeste gevallen de GGD de NVWA om de feitelijke bestrijding uit te voeren, vanwege de bij de NVWA aanwezige kennis en expertise. 

Wanneer de hygiënevoorschriften of andere opgelegde maatregelen niet opgevolgd worden, dan kan de IGJ op grond van artikel 67 eerste lid Wpg hechtenis opleggen van ten hoogste 6 maanden of een geldboete van de derde categorie.

Het is de arts-infectieziektebestrijding (en niet de GGD directie of manager) die beoordeelt of er ‘een ernstig gevaar' dreigt voor de volksgezondheid. Bij complexe gevallen zoals de bevinding van Seoul virus in gehouden ratten, waarbij de enige effectieve optie lijkt het vernietigen van de vectoren, is een goede onderbouwing belangrijk. 

2.3 Dierziekte-vrij status

Voor een aantal besmettelijke dierziekten kunnen landen lid van de Wereldorganisatie voor diergezondheid (World Organisation for Animal Health (WOAH, voorheen OIE) een officiële vrij-status notificeren. De voorwaarden waaronder een land de WOAH officiële vrij-status voor een bepaalde ziekte kan verkrijgen variëren, maar meestal zijn dat minimaal een nationaal opererend effectief surveillancesysteem, een door de WOAH geaccepteerd epidemiologsich rapport en een meldingsplicht voor de betreffende ziekte. De gedetailleerde voorwaarden en de dierziektestatus kunnen per land in de database van de WOAH (WAHIS) geraadpleegd worden.

De systematiek van ‘officieel vrij-status’ is in eerste instantie ingesteld om de internationale handel in levende dieren en dierlijke (levende) (bij)producten te borgen en te bevorderen. Het kan voorkomen dat er dierziektegevallen zijn geweest, maar dat het land nog de ‘WOAH officieel vrij-status’ behoudt. Bijvoorbeeld als die gevallen veroorzaakt werden door de invoer van besmette dieren uit een ander land en er geen of beperkt verdere verspreiding heeft plaatsgevonden. Hieronder staat de WOAH-status voor Nederland in 2021 voor wat betreft de relevante zoönosen.

Aanwezige zoönosen:

• Aviaire chlamydiose (Chlamydia psittaci)
• Echinokokkose (Echinococcus multilocularis)
• Hoog Pathogene Aviaire Influenza (HPAI)^*
• Laag Pathogene Aviaire Influenza (pluimvee) (LPAI)
• Enzootic abortion/chlamydiose (Chlamydia abortus)
• Q-koorts (Coxiella burnetii)
• Trichinellose (wild)^**
• Tularemia (Francisella tularensis)

^* gelimiteerd tot één of meer zones
^** gevonden in wilde dieren (vos, wilde zwijn en wasbeerhond) in voorgaande jaren

Nooit gerapporteerde zoönosen:

• Brucellose (Brucella melitensis)
• Krim-Congo hemorragische koorts
• Equine encefalomyelitis (Westerse)
• Equine encefalomyelitis (Oosterse)
• Japanse encefalitis
• Nipah-virus encefalitis
• Ovine epididymitis (Brucella ovis)
• Riftdal-koorts
• Salmonellose (S. Abortusovis)
• Trypanosomose (o.a. Chagas)
• Venezuelaanse equine encefalomyelitis
• West Nijlkoorts

Afwezige zoönosen:

• Antrax/miltvuur (Bacillus anthracis)
• Bovine spongiforme encefalopathie (BSE)
• Bovine tuberculose (Mycobacterium bovis)
• Brucellose (Brucella abortus)
• Brucellose (Brucella suis) bij varkens en vee
• Echinokokkose door Echinococcus granulosus
• Kwade droes (Burkholderia mallei)
• Leishmaniasis
• Porcine cysticercose (Taenia solium bij de mens)
• Rabiës^#

^# Het voorkomen van vleermuisrabiës (EBLV) heeft geen invloed op de WOAH vrij-status

2.4 Antrax

Antrax, veroorzaakt door de bacterie Bacillus anthracis, komt wereldwijd voor. Hoewel in principe alle zoogdieren besmet kunnen worden, is het vooral een (per)acute, vaak fatale infectieziekte bij wilde en gedomesticeerde herkauwers. Een belangrijke eigenschap van deze bacterie is de vorming van sporen die uitzonderlijk resistent zijn tegen hitte en indroging en daardoor decennialang in de bodem kunnen overleven. Bij opname door een gastheer zullen de sporen ontkiemen, zich vermenigvuldigen en daarbij toxinen vormen met oedeemvorming, necrose van endotheelcellen en bloedingen tot gevolg. De cutane vorm, waarbij besmetting via de huid heeft plaatsgevonden, komt bij mensen het meeste voor. Er ontstaat dan een pijnloos, jeukend bultje wat na een paar dagen overgaat in een blaartje. Daarna ontstaat een zweer die is bedekt met een zwarte korst, met eromheen zwelling en blaasjes. Op de plek van de zweer blijft een permanent litteken achter. Onbehandeld kan de ziekte in 10 tot 20% van de gevallen fataal zijn. Na inhalatie van aerosolen kan respiratoire antrax ontstaan en na ingestie van met B. anthracis besmet voedsel gastro-intestinale antrax. Beide vormen hebben een hogere case fatality rate dan cutane antrax.¹

De naam antrax is afgeleid van de antracietkleurige zweer ter plaatse van de porte d’entrée bij de cutane vorm van antrax bij mensen. Het synoniem miltvuur is afgeleid van de zeer sterk vergrote milt die veel gezien wordt bij geïnfecteerde runderen en schapen, maar ook bij humane patiënten kan optreden.

2.4.1 Antrax bij mensen

Miltvuur is conform de Wpg een meldingsplichtige ziekte groep C. Het staat hoog op de lijst van potentiële biologische wapens, ondanks dat mensen relatief ongevoelig zijn voor miltvuur. Dit heeft te maken met de grote hoeveelheid infectieus materiaal waaraan mensen bij moedwillige besmetting kunnen worden blootgesteld. De poederbrieven die in 2001 in de Verenigde Staten zijn verstuurd laten dit zien. De miltvuursporen die bij het openmaken vrij kwamen leidden tot 22 besmettingen en eisten uiteindelijk vijf slachtoffers.² Het ging hier ook om weaponized materiaal; door het toevoegen van een statische lading gedroegen antrax sporen zich als een aerosol waardoor de verspreiding gemakkelijk verliep. Ook in Nederland zijn sindsdien poederbrieven verzonden die door het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) op miltvuurbacteriën worden onderzocht. In Nederland is overigens nooit B. anthracis in de poederbrieven aangetroffen.

In Europa is de incidentie van miltvuur bij mensen in de loop van de twintigste eeuw drastisch gedaald. Tegenwoordig komt het slechts sporadisch voor en treft dan meestal boeren of medewerkers in textiel- of wolfabrieken, die in contact komen met besmette dieren of dierproducten. In Nederland is miltvuur bij mensen uiterst zeldzaam. In totaal zijn sinds 1976 (het jaar waarin de ziekte meldingsplichtig is gemaakt) negen gevallen van humane antrax beschreven. De twee meest recente werden in 2018 gemeld met huidantrax opgelopen in Tanzania en Turkije. In 2021 zijn geen nieuwe patiënten gemeld.

2.4.2 Antrax bij dieren

In Zuid- en Zuidoost-Europa komt miltvuur bij dieren nog steeds regelmatig voor. In de overige Europese landen komt de ziekte slechts sporadisch voor. In 2021 werd bij de OIE en EU Europese unie (Europese unie) ADNS melding gemaakt van miltvuur in o.a. Duitsland (rundvee), Frankrijk (rundvee) en Spanje (rundvee, paarden en varkens).³ Gevallen bij vee betreffen vrijwel altijd weidende dieren die in gebieden met een geschiedenis van miltvuur sporen via grazen opnemen.

De laatste Nederlandse uitbraken van antrax bij rundvee dateren uit de begin jaren negentig van de vorige eeuw. In het verleden werden dieren die gestorven waren door miltvuur bij het begraven bestrooid met ongebluste kalk in een poging de kiem onschadelijk te maken. Dergelijke ‘witte kuilen’ kunnen nog steeds worden aangetroffen bij graafwerkzaamheden. Bij verdenkingen van miltvuur bij dieren of bij het aantreffen van witte kuilen wordt materiaal door WBVR Wageningen Bioveterinary Research (Wageningen Bioveterinary Research ) onderzocht op de aanwezigheid van B. anthracis sporen. In 2021 is  eenmaal een inzending ontvangen van een witte kuil. In dit geval werd hierin geen B. anthracis aangetoond. 

Literatuur:

1. RIVM. LCI richtlijnen Antrax
2. A history of Antrax. Centers for Disease Control and Prevention
3. Animal Disease Notification System ADNS. European Commission

2.5 Aviaire influenza

2.5.1 Aviaire influenza bij dieren (vogels)

In de verplichte monitoring en early warning¹ van aviaire influenza (vogelgriep) bij commercieel gehouden pluimvee worden regelmatig laag-pathogene aviaire influenza (LPAI-)virussen gevonden of antilichamen tegen deze virussen. LPAI-virussen komen van nature voor in wilde watervogels, en kunnen door deze vogels op gehouden pluimvee worden overgebracht.² Voor pluimvee met uitloop geldt dan ook een hoger risico en daardoor een hogere monitoringsfrequentie. LPAI-virussen kunnen door middel van moleculaire technieken of bioassays van hoog-pathogene aviaire influenza  (HPAI-) virussen worden onderscheiden. Het onderscheid tussen hoog-pathogene en laag-pathogene aviaire influenza is gebaseerd op het klinisch beeld bij pluimvee. Zoals de naam suggereert, zijn klinische symptomen bij infecties met LPAI-virussen bij pluimvee doorgaans mild. De LPAI-virussen met hemagglutinine typen H5 en H7 kunnen echter naar hoog-pathogene varianten muteren. HPAI-virussen kunnen ernstige ziekte en tot 100% mortaliteit veroorzaken in een koppel pluimvee. In 2020 waren zowel LPAI- als HPAI-virussen van subtype H5 en H7 bestrijdingsplichtig bij commerciële pluimveebedrijven (zie paragraaf 2.2).

Met invoering van de Animal Health Law per 21 april 2021 is dit veranderd. LPAI-virussen zijn nog wel aangifteplichtig, maar niet meer bestrijdingsplichtig. Bedrijven besmet met LPAI H5/H7-virussen hoeven dan niet meer verplicht geruimd te worden, maar er kan besloten worden om het pluimvee te laten ‘uitzieken’. Het pluimvee op bedrijven waar een HPAI-besmetting wordt aangetoond, wordt wel altijd geruimd. De overige maatregelen komen in hoofdlijnen overeen, voor een besmet bedrijf gelden vervoersbeperkingen en de pluimveecontacten van het bedrijf worden getraceerd en onderzocht. Daarnaast zullen de andere pluimveebedrijven in een straal van één tot drie kilometer om het besmette bedrijf eveneens worden onderzocht. Bij besmettingen met andere LPAI-virussen dan subtype H5 en H7 worden door de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ) geen maatregelen genomen. Infecties met deze virussen worden door de besmette pluimveestapel in de regel binnen enkele weken geklaard. In totaal waren er zeven introducties van LPAI-virussen op pluimveebedrijven in 2021. Dit betrof virussen van subtypen H11N9, H5N2, H3N7 en H9N2. Er werden in 2021 geen virussen van subtype H6 meer gedetecteerd, terwijl deze de overhand hadden in 2019/2020. Het aantal LPAI-virus introducties is in 2021 veel lager dan in 2019/2020. Waarschijnlijk wordt dit veroorzaakt doordat er in 2021 in zowel het begin als het eind van het jaar een ophokplicht van kracht was gedurende de HPAI H5-epidemie. Doordat het pluimvee minder werden blootgesteld aan wilde vogels (en hun uitwerpselen) nam het aantal introducties van LPAI-virussen ook sterk af. 

In 2021 liepen twee vogelgriepuitbraken veroorzaakt door HPAI H5-virussen voor het eerst in elkaar over, want ook in de zomer werden nog virussen aangetoond in dode wilde vogels. In het begin van het jaar werden HPAI H5N8 virussen aangetoond bij drie pluimveebedrijven, en vanaf oktober 2021 werden er HPAI H5N1 virussen aangetoond op negen pluimveebedrijven. Daarnaast zijn er in 2021 vier (hobby)locaties met meer dan 50 gehouden vogels besmet geraakt. Alle bedrijven en locaties werden geruimd om verspreiding van het virus tegen te gaan. De volledige genoom sequenties van de virussen gevonden op de bedrijven en een set aan wilde vogelvirussen werden bepaald. Genetische en fylogenetische analyse liet zien dat deze virussen behoren tot HPAI H5 clade 2.3.4.4b. De virussen gevonden vanaf oktober vallen in twee clusters uiteen, met verschillende genetische samenstellingen. Dit geeft aan dat er in najaar 2021 weer nieuwe virussen in Nederland zijn geïntroduceerd door trekvogels, en de besmettingen waarschijnlijk niet voortkomen uit virussen die in Nederland zijn blijven circuleren gedurende de zomer. De fylogenetische analyse liet zien dat virussen op drie bedrijven in Zeewolde nauw verwant zijn, wat aangeeft dat deze bedrijven mogelijk besmet zijn geraakt door transmissie van het virus tussen bedrijven. Alle overige bedrijven zijn besmet geraakt door onafhankelijke introducties vanuit wilde vogels.

In Nederland wordt de aanwezigheid van HPAI H5-virussen in de wilde vogelpopulatie gemonitord met het dode wilde vogel monitoringsprogramma. Er werd in 2021 een grote sterfte onder wilde vogels gemeld, en het HPAI H5-virus werd aangetoond in 263 dode wilde vogels. De hoogste percentages H5-positieve vogels werden gevonden in november (44%) en december (57%). Er werden verschillende soorten ganzen getroffen door het virus, maar ook andere watervogels en roofvogels. Het subtype van de HPAI-virussen betrof met name HPAI H5N1 in de maanden april-mei, terwijl in jan-mrt en in de zomer met name HPAI H5N8 virussen werden aangetoond. In de eerste helft van het jaar werden ook andere subtypen HPAI-virussen aangetoond, die door reassortment zijn ontstaan uit de HPAI H5N8 virussen. Dit betrof subtypen H5N3 en H5N4 in wulp, zilvermeeuw, buizerd en slechtvalk. In het nieuwe vogelgriepseizoen, vanaf oktober, werd nog tweemaal een HPAI H5N8 virus aangetoond in wilde vogels, maar alle andere detecties betroffen HPAI H5N1 virussen. De besmette wilde vogels werden met name gevonden in de kustgebieden en andere waterrijke gebieden in Nederland. Ook werden er veel zieke vogels aangeboden voor testen via dierenambulances en vogelopvangcentra. Door de grote hoeveelheid besmette wilde vogels zijn er meer mensen, betrokken bij afvoer van karkassen en verzorging van zieke vogels, blootgesteld aan het HPAI H5-virus dan in andere jaren. 

In 2021 werd het HPAI H5N1 virus voor het eerst ook aangetoond in wilde zoogdieren in Nederland. In mei 2021 werd HPAI H5N1 virus gedetecteerd in twee jonge vossen in Groningen, en in december 2021 bij een volwassen vos in Dorst. De dieren vielen op door afwijkend gedrag en hadden neurologische verschijnselen. Ook elders in Europa zijn enkele H5N1-geïnfecteerde vossen, zeehonden en een otter gevonden. Deze bevindingen tonen aan dat roofdieren besmet kunnen raken door het eten van dode of zieke besmette wilde vogels. De volledige genoomsequenties van de zoogdiervirussen werd bepaald, en fylogenetische analyse laat zien dat de HPAI H5N1 virussen gevonden in de vossen verwant zijn aan de virussen gevonden in wilde vogels in Nederland. Er werden geen specifieke zoönotische mutaties in het genoom van het vossenvirus uit mei gevonden. In het vossenvirus gevonden in december werd wel een mutatie gevonden die betrokken is bij adaptatie aan zoogdieren, dit betrof mutatie E627K in het PB2-segment. Deze mutatie werd aangetoond in de hersenen van de vos, in ongeveer 50% van de viruspopulatie. Dit geeft aan dat de mutatie waarschijnlijk is ontstaan in dit dier. Het virus heeft dus de potentie om zich aan te passen aan vermenigvuldiging in zoogdieren, echter er zijn meer mutaties nodig om verspreiding tussen zoogdieren en naar en tussen mensen mogelijk te maken.

Van bepaalde HPAI-virussen is bekend dat ze mensen kunnen infecteren met ernstige ziekte of sterfte tot gevolg. Sinds 2004 circuleren HPAI H5-virussen in wilde watervogels in Azië, en het HPAI H5N1-virus werd eind 2005 voor het eerst door trekvogels geïntroduceerd in Europa. De epidemie onder wilde watervogels heeft zich sindsdien sterk uitgebreid, en er zijn inmiddels vele subtypen ontstaan vanuit dit HPAI H5N1-virus via reassortment, zoals H5N2, H5N3, H5N5, H5N6 en H5N8. In Nederland werd de pluimveesector in 2014, 2016, 2017, 2020 en 2021 getroffen door uitbraken van HPAI H5-virussen. In 2014 betrof het subtype H5N8, en in 2016 een genetisch verschillend H5N8-virus, in 2017 subtype H5N6, in 2020 weer H5N8 en in 2021 H5N1. Het H5N1 virus dat de uitbraken veroorzaakt in Nederland is genetisch niet gelijk aan het HPAI H5N1 in Azië, dat mensen infecteert. De HPAI-H5 virussen werden in het najaar in Nederland geïntroduceerd door wilde trekvogels die de winter doorbrengen in ons land. Door deze nieuwe situatie, waarin HPAI H5-virussen in de wilde-vogelpopulatie circuleren, is het risico op introductie van HPAI-virussen de afgelopen jaren sterk toegenomen. Daarbij blijft het virus steeds langer in Nederland aanwezig, ook gedurende de zomer. Waardoor het risico op introductie van HPAI H5-virussen voor de pluimveesector is toegenomen. 

In de periode 2003-2021 waren er 864 bevestigde gevallen van HPAI H5N1 in mensen, waarvan er 456 overleden.  In 2003 was er een grote uitbraak van HPAI H7N7 in Nederland, waarbij minstens 89 mensen geïnfecteerd raakten en er één overleed aan de infectie. Ook bepaalde LPAI-virussen kunnen mensen infecteren, bijvoorbeeld H7N1, H7N2, H7N9, H9N2 en H10N7. Uit verkennend literatuuronderzoek uitgevoerd in 2012 blijkt dat de ziektelast van LPAI-virussen bij mensen in het algemeen zeer beperkt is³, wat bevestigd is in een latere studie.⁴ Uitzondering hierop is het LPAI H7N9-virus, dat sinds 2013 in China circuleert en sterfte veroorzaakt in ongeveer 30% van de geïnfecteerde mensen. Van oktober 2016 tot en met juni 2017 was er een toename van het aantal humane besmettingen met LPAI H7N9. De meeste humane gevallen werden veroorzaakt door direct contact met besmet pluimvee; er zijn geen aanwijzingen dat het transmissievermogen van het virus tussen mensen toeneemt. Sinds juli 2017 wordt pluimvee in China gevaccineerd tegen het H7N9-virus.⁵ Na juni 2017 is het aantal humane besmettingen sporadisch in China en is er geen sprake van een nieuwe epidemie.⁶ In 2020 werd geen humane infectie aangetoond. Uit het LPAI H7N9-virus is door mutatie een HPAI H7N9-virus ontstaan. In december 2016 werd de eerste humane besmetting met HPAI H7N9 beschreven in China. Sindsdien is bij 32 mensen een HPAI H7N9-virus aangetoond.⁵ Er zijn geen aanwijzingen dat het voor pluimvee hoog-pathogene virus een hogere pathogeniciteit of transmissiecapaciteit in mensen heeft.⁷ Er is een humane infectie met LPAI H6N1 gerapporteerd in Taiwan in 2013. Genetische analyse heeft aangetoond dat de H6-virussen die in 2019 in Nederland circuleerden niet verwant zijn aan dit humane Aziatische virus.

Daarnaast zijn er in de periode 2014-2021 64 bevestigde gevallen van H5N6 (vooral LPAI en enkele HPAI) vanuit China en 1 vanuit Laos gerapporteerd aan de WHO. Verder zijn er in 2021 27 humane infecties met LPAI H9N2 en 1 humane infectie met H10N3 vanuit China gemeld aan de WHO.  In 2021 werden er zeven humane infecties met het HPAI H5N8-virus gerapporteerd aan de WHO vanuit Rusland. Alle zeven personen waren ziek geworden in december 2020. Dit zijn de eerste humane infecties ooit gerapporteerd ter wereld veroorzaakt door dit subtype. Als laatste werden er in 2021 ook drie humane infecties met het H5-virus gerapporteerd door Nigeria aan de WHO. Het NA-subtype kon niet worden bevestigd.

In het griepseizoen is er een (zeer kleine) kans op menginfecties van het humane seizoensgriepvirus en AI-virussen, met als mogelijke uitkomst het ontstaan van nieuwe varianten door reassortment van genetisch materiaal. Bij reassortment vormen twee of meer influenzavirussen een nieuw subtype virus, waarbij een nieuwe combinatie van viruseiwitten wordt aangemaakt. Als dit een dusdanig nieuw type is waartegen nog geen (populatie-)immuniteit bestaat, is er kans op een pandemie. Bij influenzavirussen treedt relatief gemakkelijk reassortment op, omdat het genetisch materiaal bestaat uit acht losse RNA-strengen. Omdat LPAI-virussen tot milde klachten kunnen leiden, adviseert het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu)-CIb Centrum Infectieziektebestrijding (onderdeel van het RIVM) (Centrum Infectieziektebestrijding (onderdeel van het RIVM)) personen die in aanraking zijn geweest met besmet pluimvee(materiaal) alert te zijn op griepachtige verschijnselen.⁸ De GGD Gemeentelijke gezondheidsdiensten (Gemeentelijke gezondheidsdiensten ) monitort het optreden van eventuele gezondheidsklachten en zet indien nodig diagnostiek in. Bij een vastgestelde HPAI of een sterke verdenking op HPAI op een pluimveebedrijf wordt oseltamivir-profylaxe aangeboden aan werknemers en ruimers. Los van een uitbraak worden alle mensen die mogelijk beroepsmatig bij het ruimen van pluimvee betrokken zullen zijn, jaarlijks gevaccineerd met het influenza-seizoensvaccin. Alleen mensen die gevaccineerd zijn, mogen pluimvee ruimen in geval van een influenzabesmetting. Deze regeling is ingesteld om de kans op reassortment te beperken, doordat gevaccineerde personen minder risico lopen om geïnfecteerd te worden met het influenza-seizoensvirus. Ruimers moeten zich houden aan strikte protocollen die een uitgebreid pakket aan hygiënemaatregelen en instructies voor persoonlijke beschermingsmiddelen (onder andere een masker, bril, haarnetje, wegwerpoverall ,  wegwerphandschoenen en werkhandschoenen) omvatten.⁹ Dit om humane besmetting en mogelijke versleping van virus via kleding te voorkomen.

In Nederland zijn in 2021 zes mensen bemonsterd met luchtwegklachten die contact hebben gehad met HPAI geïnfecteerde vogels (pluimvee of wilde vogels), vanwege mogelijke besmetting met het aviaire influenzavirus tijdens een HPAI H5N8- of H5N1-uitbraak. In de afgenomen monsters werd geen influenzavirus gedetecteerd.

Literatuur:

1. Regeling preventie, bestrijding en monitoring van besmettelijke dierziekten en zoönosen en TSE’s. 2015
2. Spickler, A.R., Avian Influenza Factsheet. 2016, Iowa State University/OIE
3. Maassen, C.B.M., et al., Infectierisico’s van de veehouderij voor omwonenden, 2012. RIVM: Bilthoven
4. Maassen, C.B.M., et al., Veehouderij en Gezondheid Omwonenden,  2016. RIVM: Bilthoven
5. FAO H7N9 Situation update. 2019. Food and Agriculture Organization
6. WHO. Influenza at the human-animal interface; Summary and assessment, 2018, World Health Organization
7. Kang, M., et al., Epidemiology of human infections with highly pathogenic avian influenza A(H7N9) virus in Guangdong, 2016 to 2017. Euro Surveill. 2017; 22(27):30568
8. RIVM, LCI-Richtlijn Influenza van dierlijke oorsprong. 2014. Bilthoven: RIVM
9. RIVM, LCI-Draaiboek Aviaire influenza. 2019. Bilthoven: RIVM.

2.6 Botulisme

Botulisme is een intoxicatie veroorzaakt door botulinum neurotoxines (BoNT), geproduceerd door Clostridium botulinum of in sporadische gevallen door bepaalde stammen van C. butyricum , C. baratii of C. argentinensis. De sporen van deze bacteriën komen voor in de omgeving en kunnen onder de juiste condities (o.a. anaeroob milieu, voldoende hoge temperatuur en eiwitrijk substraat) uitgroeien tot BoNT producerende bacteriën. BoNT wordt beschouwd als het meest potente, natuurlijk voorkomende toxine, waarvan verschillende typen zijn beschreven . De mens is gevoelig voor BoNT-typen A, B en E (en zeer zelden type F). Bij andere zoogdieren wordt over het algemeen BoNT type C of D gevonden of mosaïc varianten daarvan, bij vogels meestal het BoNT C of mosaic type C/D en bij vissen BoNT type E.

2.6.1 Botulisme bij de mens

Botulisme geeft een acuut, koortsvrij beeld. De symmetrische, afdalende, slappe verlamming begint altijd met een dubbelzijdige uitval van de aangezichts- en keelmusculatuur. Meestal betreft botulisme bij mensen een voedselvergiftiging waarbij neurotoxines zijn gevormd in slecht geconserveerde levensmiddelen (bekend zijn zelf ingemaakte producten). Andere vormen van botulisme zijn wondbotulisme en infantiel botulisme. De laatstgenoemde vorm komt voor bij zuigelingen, waarbij uitgroei mogelijk is van sporen van C. botulinum in de darm door onvoldoende ontwikkeling van competitieve darmflora. Aangezien honing bacteriesporen kan bevatten van C. botulinum, wordt afgeraden honing te geven aan kinderen jonger dan een jaar.¹

In Nederland komt botulisme bij mensen slechts zeer incidenteel voor. In de periode 2006-2021 zijn er in totaal 13 patiënten gemeld, waarvan 10 voedsel-gerelateerd en 3 gevallen van infantiel botulisme. Van de 10 voedsel-gerelateerde botulisme was één patiënt gerelateerd aan Servië (2007), 7 patiënten aan een cruise in Turkije (2008)^{2, 3} en 2 patiënten waren in Nederland (2016), waarbij één van beiden uit Polen kwam.⁴ De drie baby’s (< 6 maanden) met laboratorium bevestigd infantiel botulisme (eenmaal in 2006 en twee in 2012) waren alle drie gerelateerd aan Nederland. 

In 2021 zijn er geen humane gevallen van botulisme in Nederland gemeld. Door WBVR Wageningen Bioveterinary Research (Wageningen Bioveterinary Research ) is materiaal onderzocht afkomstig van vijf patiënten, ter uitsluiting van botulisme. In geen van de materialen werd de bacterie en/of botulinum neurotoxine aangetoond.

2.6.2 Botulisme bij dieren

Botulisme is vooral bekend van uitbraken bij watervogels. C. botulinum komt algemeen in Nederland voor in (water)bodems en daarmee ook in het darmkanaal van vissen en (water)vogels. In een gezonde darmflora is de bacterie in het algemeen niet in staat uit te groeien en daarbij toxines te produceren. Echter, na sterfte van het dier, zorgt het kadaver voor ideale anaerobe en eiwitrijke condities die kunnen leiden tot de groei van toxineproducerende vegetatieve vormen. In combinatie met hoge omgevingstemperaturen (boven de 20°C) kan de vermenigvuldiging en daarmee de toxineproductie van C. botulinum enorm toenemen. Dergelijke kadavers kunnen zeer grote hoeveelheden toxinen bevatten en op die manier een bron van besmetting vormen voor de directe omgeving. Maar mogelijk nog belangrijker is de besmettingsroute via de karkas-maden cyclus. Insectenlarven of andere ongewervelden die op een besmet kadaver parasiteren kunnen hoge concentraties toxine opnemen zonder dat ze daar zelf last van hebben. Wanneer deze maden vervolgens door vogels of vissen worden gegeten zullen die door de werking van het via de larve opgenomen botulinumtoxine sterven, waarmee een zichzelf versterkend mechanisme op gang is gekomen, wat kan leiden tot massale sterfte onder watervogels. 

In 2021 was het aantal ingestuurde dieren en de resultaten van wilde fauna (watervogels en vissen) in verband met verdenkingen van botulisme  redelijk vergelijkbaar met dat van voorgaande jaren.  In alle gevallen betrof dit BoNT/C. Opvallend in 2021 was de met botulisme geassocieerde sterfte onder watervogels in Zeeland. Er werden in de 2e week van augustus meer dan 200 dode en zieke bergeenden gevonden langs de zuidkust van Walcheren. De aangespoelde dieren waren vermoedelijk afkomstig van een populatie van ongeveer 20.000 bergeenden op de Hooge Platen in de Westerschelde bij Breskens. Het Zeeuws landschap, dat de Hooge Platen een aantal keren bezocht, vond daar ook dode en zieke vogels, niet alleen bergeenden maar ook andere soorten zoals kokmeeuwen (Chroicocephalus ridibundus), brandganzen (Branta leucopsis) en scholeksters (Haematopus ostralegus).  Nadat het WBVR in opdracht van de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ) vogelgriep had uitgesloten, is met hulp van Vogel- en Zoogdieropvang de Mikke en Dierenkliniek de Ark bloed afgenomen bij een stervende bergeend, en zijn een aantal vogels naar DWHC gebracht voor onderzoek naar de doodsoorzaak.  Het bloed van de stervende bergeend testte positief voor Botulisme type C, en bij een van de pathologisch onderzochte bergeenden werd de C. botulinum bacterie en het toxine aangetoond. Hiermee werd bevestigd dat botulisme een rol heeft gespeeld bij de sterfte van bergeenden in Zeeland.
  
 Gedurende het jaar werd ook weer regelmatig botulisme diagnostiek aangevraagd bij WBVR voor (landbouw)huisdieren. De meeste gevallen betroffen verdenkingen van botulisme bij rundvee (31),  waarbij het in twee van de bevestigde gevallen ging om botulisme type D,  en eenmaal werd type C gevonden. Daarnaast is materiaal onderzocht afkomstig van pluimvee (6) en paarden (4). Bij een van de paarden werd botulisme type B aangetoond, in de andere gevallen kon met laboratoriumdiagnostiek de diagnose botulisme niet worden bevestigd.

Van de door WBVR geteste monsters bestaat het merendeel uit (materiaal voor) diervoeders bestemd voor nertsen, landbouwhuisdieren en gezelschapsdieren. Deze monsters worden getest uit kwaliteitsoogpunt (uitsluiten van aanwezigheid C. botulinum-sporen of botulinum neurotoxines) of in het kader van bronopsporing in geval van een uitbraak. In 2021 werd in negen van de 100 aangeboden voermonsters C. botulinum neurotoxines aangetroffen; zevenmaal betrof het BoNT/C en tweemaal BoNT/D. 

Literatuur:

1. RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu). LCI-richtlijn Botulisme 2019.
2. de Boer M.G., van Thiel S.W., Lambert J., Richter C., Ridwan B.U., van Rijn M.A., et al. Disease outbreak of botulism food poisoning on a mini cruise. Ned Tijdschr Geneeskd. 2009;153(16):760-4.
3. Swaan C.M., van Ouwerkerk I.M., Roest H.J.. Cluster of botulism among Dutch tourists in Turkey, June 2008. Euro Surveill. 2010;15(14):19532
4. Hintaran A.D., Pruissen D.M.O., Stam A.J., Engelsma M.E., Janse L.E., Fanoy E., et al. Botulisme bij een Poolse arbeider in Zeist. Tijdschr Infectieziekten. 2017;12(3):84-7.

2.7 Brucellose

Brucellose komt wereldwijd voor; slechts enkele landen hebben brucellose in de landbouwhuisdierenpopulatie effectief bestreden. Nederland is volgens de OIE en andere officiële instanties sinds 1999 officieel vrij van brucellose. Brucellose wordt veroorzaakt door een bacterie van het geslacht Brucella. Brucella abortus veroorzaakt brucellose bij herkauwers, voornamelijk runderen, en wordt ook wel Abortus Bang genoemd. B. melitensis en B. ovis veroorzaken brucellose bij geiten en schapen, terwijl B. suis en B. canis brucellose veroorzaken bij respectievelijk varkens en honden. Brucellose bij dieren leidt voornamelijk tot reproductiestoornissen en abortus. Bij varkens wordt ook arthritis gezien en bij paarden kan brucellose tot een heel ander ziektebeeld leiden (fistels en builen aan nek en schoft). Brucella-soorten zijn echter niet strikt soort specifiek. Mensen zijn gevoelig voor met name B. melitensis, B. abortus, B. suis biovars 1 en 3, B. canis en in mindere mate voor B. pinnipedialis en B. ceti. Besmette dieren scheiden de bacterie uit in melk, urine, ontlasting, sperma, vaginale excreta en placentamateriaal. Infecties bij mensen kunnen subklinisch, acuut of chronisch verlopen. Verschijnselen zijn koorts, hoofdpijn, malaise, moeheid, zweten en gewrichtsklachten (vooral door sacro-iliitis en spondylitis). Bij chronische brucellose treden daarnaast gebrek aan eetlust en gewichtsverlies op. Complicaties die kunnen optreden zijn endocarditis, nefritis, meningo-encefalitis, osteomyelitis en orchitis.¹

In 2021 registreerde de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ) in totaal 113 meldingen van verdenking van brucellose bij landbouwdieren (Tabel 2.7.1) en 2 besmettingen met B. canis (positieve kweek) bij honden (Tabel 2.7.2).

Tabel 2.7.1 Aantal bedrijven met verdenkingen van brucellose (aantal positief) (Bron: NVWA)

Tabel 2.7.2 Aantal locaties met Brucella antistoffen (aantal kweek positief) (Bron: WBVR Wageningen Bioveterinary Research (Wageningen Bioveterinary Research ))

2.7.1  Brucellose bij dieren

2.7.1.1  Runderen

Sinds 1997 zijn er geen besmette runderen in Nederland gevonden en vanaf 1 augustus 1999 is Nederland officieel vrij van bovine brucellose. Ter bewaking van de vrij-status wordt een aantal controles uitgevoerd. Alle runderen aangeboden ter slachting worden individueel voor en na de slacht gecontroleerd. Tevens zijn veehouders verplicht bloedonderzoek uit te laten voeren door de GD Gezondheidsdienst voor Dieren (Gezondheidsdienst voor Dieren ) bij elk rund dat verwerpt tussen dag 100 en 260 van de dracht. Dierenartsen, veehouders en laboratoria moeten een (klinische) verdenking verplicht melden aan de NVWA, die vervolgens de dieren onderzoekt. Runderen die aangeboden worden voor de export of worden ingezet voor reproductie worden vaak ook klinisch en serologisch onderzocht op brucellose. In 2021 zijn 44 verdenkingsmeldingen (alle B. abortus) bij rundvee afgehandeld. Alle meldingen waren negatief.

2.7.1.2  Schapen en geiten

Brucellose bij schapen of geiten is in Nederland nog nooit vastgesteld. Ter bewaking van de vrij-status wordt er een aantal controles uitgevoerd die vergelijkbaar zijn met die van bovine brucellose. De controles bij schapen en geiten zijn echter minder uitgebreid dan bij runderen. In 2021 werden 25 verdenkingen van B. melitensis en geen verdenkingen van B. ovis bij schapen en geiten afgehandeld. Ook bij deze meldingen werd bij nader onderzoek geen brucellose vastgesteld.

2.7.1.3 Varkens

Ter bewaking van de vrij-status vindt er ook bij varkens een monitoring plaats. In het kader van monitoring bij varkens door de GD worden uitgevoerd worden de positieve initiële uitslagen bij de NVWA gemeld. Deze B. suis-meldingen worden voornamelijk gedaan door Kunstmatige Inseminatie (KI)-varkensverenigingen en varkensfokkers. De inzet van reproductiemateriaal wordt standaard onderzocht en moet vrij zijn van brucellose voordat de dieren worden ingezet voor reproductie. Beren worden gescreend voor spermawinning, zeugen wanneer er afwijkingen zijn bij de geboorte (verwerpers). Bij een verdenking wordt eerst een confirmatie van de bloed- monsters uitgevoerd door WBVR. Als deze ook verdacht is, wordt door de NVWA nogmaals bloed afgenomen van het betreffende dier en (eventueel) koppelgenoten. In 2021 waren er in totaal 44 B. suis-meldingen, maar werd bij nader onderzoek de bacterie niet aangetroffen.

2.7.1.1 Honden

In 2021 zijn er op 16 locaties verdenkingen van Brucella canis gemeld, in deze meldingen zijn op 2 locaties honden positief getest in de kweek. De honden die serologisch of met kweek positief reageerden waren niet allemaal afkomstig uit Oost Europa, bij één locatie waren 12 honden met een Nederlands paspoort positief gekweekt. De besmetting op deze locatie is waarschijnlijk binnengekomen via de import van een dekreu. Uit de tracering van honden uit die fokkerij zijn tot nu toe geen positieve honden gevonden.
Veel honden hadden dusdanige klinische verschijnselen dat ze na de diagnose snel werden geëuthanaseerd. Steeds meer honden worden aangekocht uit risicolanden om mee te fokken, wat een groter risico geeft op transmissie.

2.7.2 Brucellose bij de mens

Humane besmetting vindt voornamelijk plaats door contact met besmette dieren, het drinken van rauwe melk of andere ongepasteuriseerde zuivelproducten. In Nederland worden sporadisch gevallen van menselijke besmettingen met Brucella gemeld, meestal na bezoek aan het buitenland of door consumptie van rauwmelkse zuivelproducten afkomstig uit het buitenland. In totaal zijn twee patiënten (twee vrouwen van 47 en 55 jaar oud) met brucellose gemeld in Osiris met een eerste ziektedag in 2021. Het betrof bij één patiënt een infectie met B. melitensis, zij had de infectie mogelijk opgelopen via consumptie van rauwe kamelenmelk in Ethiopië. Deze patiënt werd ten gevolge van de infectie opgenomen in het ziekenhuis.  Bij de andere patiënt betrof het een infectie met B. canis. Deze patiënt was hondenfokker van beroep en had de infectie in Nederland opgelopen via contact met honden die positief testten voor B. canis. De klachten bij de honden zijn gestart bij een hond die uit Rusland was geïmporteerd. Transmissie naar de patiënt vond mogelijk plaats via het toepassen van mond-op-bek beademing bij de geboorte van een nieuw nest pups. Dit is het eerste humane, gediagnostiseerde geval van B. canis in Nederland. 

Tabel 2.7.3 Aantal gemelde humane patiënten geïnfecteerd met Brucella spp. (Bron: Osiris)

Literatuur:

1.    RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu). LCI-richtlijn Brucellose

2.8 BSE

BSE (bovine spongiforme encefalopathie) is een infectieziekte die voorkomt bij rundvee en behoort tot de groep van ‘overdraagbare spongiforme encefalopathieën’ (Engels: transmissible spongiform encephalopathies, TSE’s) of prionziekten. De encefalopathie wordt veroorzaakt door afwijkend gevouwen prionen, waardoor microscopisch kleine gaten in de hersenen ontstaan (spongiform). Spongiforme encefalopathieën kennen over het algemeen een (zeer) lange incubatietijd. Het is zo goed als zeker dat er een verband bestaat tussen BSE en het ontstaan van een variant van de ziekte van Creutzfeldt-Jakob (vCJD) bij de mens. Variant CJD werd voor het eerst beschreven in 1996 in Groot-Brittannië.¹

In 2016 is tot nu toe het laatste geval van vCJD gemeld in het Verenigd Koninkrijk.² In Nederland zijn drie mensen overleden ten gevolge van vCJD; het laatste geval dateert van 2008. Door import van besmette koeien en besmet diermeel is BSE waarschijnlijk al aan het eind van de jaren tachtig in Nederland geïntroduceerd.

BSE is in Nederland een meldingsplichtige ziekte sinds 29 juli 1990 (zie paragraaf 2.2). Dierenartsen en veehouders zijn verplicht om dieren met verschijnselen van BSE te melden aan de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ). Deze meldingsplicht is de pijler van het zogenoemde passieve surveillancesysteem. Daarnaast kunnen dieren met verschijnselen worden gevonden bij de slachtkeuring op slachthuizen door medewerkers van de NVWA. Deze dieren worden vervolgens naar het WBVR Wageningen Bioveterinary Research (Wageningen Bioveterinary Research )-NRL vervoerd, waar een definitieve diagnose wordt gesteld. Een actief surveillancesysteem is vanaf eind 2000 ingevoerd, waarbij aanvankelijk alle gezonde slachtrunderen, in nood geslachte runderen en gestorven runderen op BSE werden getest. Gezien de gunstige situatie is begin 2013 gestopt met het testen van gezonde slachtrunderen in een groot aantal Europese lidstaten, waaronder Nederland. Wat betreft de noodslachtingen en kadavers worden nog steeds alleen dieren ouder dan 48 maanden getest. Van 1997 tot en met 2020 zijn in totaal 88 gevallen van BSE vastgesteld bij Nederlandse runderen. In 2010 waren de laatste drie gevallen van BSE, bij één slachtrund en twee kadavers.

Vanaf 2010 zijn er geen gevallen meer vastgesteld (Tabel 2.8.1). Voor Nederland geldt in 2020 nog steeds de gunstigste risicostatus volgens de OIE en de EU Europese unie (Europese unie): een verwaarloosbaar BSE-risico. 

Tabel 2.8.1 Aantal geteste runderen per jaar in het kader van de actieve BSE surveillance in Nederland (Bron: WBVR)

* In februari 2013 is gestopt met het testen van gezonde slachtrunderen.

Literatuur:

1. Greener, M. vCJD: 30 years later. Progr Neurol Psych. 2015;19(3):28-30
2. NCJDRSU. (2018). Creutzfeldt-Jakob disease in the UK (by calendar year)(PDF).   

2.9 Burkholderia mallei

Kwade droes of malleus (Engels: glanders), veroorzaakt door B. mallei, is een wettelijk bestrijdingsplichtige ziekte van paarden en paardachtigen, zoals ezels en muildieren. Andere diersoorten, zoals kamelen, zijn ook gevoelig. Geïnfecteerde dieren vertonen (hoge) koorts, verlies van eetlust en, afhankelijk van de plaats van besmetting (neus, longen en/of huid), verschijnselen zoals neusuitvloeiing, kortademigheid, hoesten en onderhuidse ontstekingshaarden.¹

Dit acute ziektebeeld wordt met name bij ezels en muildieren gezien. Bij paarden treedt meestal een chronisch ziektebeeld op met algemene malaise en intermitterend hoesten. In beide gevallen is de ziekte meestal dodelijk.² Besmette dieren kunnen binnen enkele weken sterven, maar de ziekte kan ook chronisch worden, waarbij de bacteriën jarenlang kunnen worden verspreid. Ook mensen kunnen geïnfecteerd raken met de bacterie, hoewel dat zelden voorkomt. De verschijnselen zijn vaak aspecifiek: koortsperioden, hoofdpijn, moe, vergrote lymfeknopen en spierpijn.³ Zonder tijdige antibioticumbehandeling kan de ziekte levensbedreigend zijn. Kwade droes komt in Nederland niet meer voor, maar is nog wel endemisch in landen in Zuid-Amerika, het Midden- Oosten en Azië.

Wanneer paarden vanuit deze gebieden naar Nederland geïmporteerd worden, moeten zij vergezeld zijn van gezondheidscertificaten. Ook bij export van paarden vanuit Nederland wordt over het algemeen een vrijverklaring gevraagd gebaseerd op laboratoriumdiagnostiek (serologie). Op basis van exportdiagnostiek, uitgevoerd door WBVR Wageningen Bioveterinary Research (Wageningen Bioveterinary Research ) (2945 testen in 2021), zijn geen bevestigde gevallen van malleus gemeld bij de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ). In 2021 zijn geen humane gevallen gerapporteerd.

Literatuur:

1. Wageningen University & Research: Kwade droes. 
2. Spickler, A.R., Glanders factsheet. 2018, Iowa State University/OIE
3. Van Zandt, K.E., M.T. Greer, and H.C. Gelhaus, Glanders: an overview of infection in humans. Orphanet J Rare Dis. 2013; 8:131.

2.10. Campylobacteriose

Campylobacter spp. zijn een veel voorkomende oorzaak van maagdarminfecties. Infecties worden met name opgelopen door inname van besmet voedsel (al dan niet via kruisbesmetting) of drinkwater,  contact met (feces van) besmette dieren of oppervlaktewater. Het merendeel van de infecties verloopt asymptomatisch. Als er wel ziekteverschijnselen optreden, is dit met name gastro-enteritis, wat leidt tot buikpijn, diarree en bloed bij de ontlasting. Een griepachtig ziektebeeld kan hieraan voorafgaan. In de meeste gevallen stoppen de klachten vanzelf binnen een week. Bacteriëmie is zeldzaam, evenals postinfectieuze reactieve artritis en Guillain-Barré syndroom (auto-immuun reactie tegen perifere zenuwen).  Campylobacter-infecties zijn het meest geassocieerd met pluimvee (48%), honden/katten (18%), rundvee (12%) en oppervlaktewater (9%).¹ . De bijdrage van reservoir-specifieke transmissieroutes via voedsel is beduidend lager dan de attributies naar de reservoirs aangezien andere routes van transmissie (bv. milieu) ook belangrijk lijken te zijn.

2.10.1 Humane campylobacteriose

2.10.1.1. Epidemiologische trend

Incidentele gevallen van humane campylobacteriose zijn, in tegenstelling tot in diverse andere Europese landen, in Nederland niet meldingsplichtig (zie paragraaf 2.2). Campylobacteriose is hier alleen meldingsplichtig indien het een humaan cluster van twee of meer gerelateerde gevallen betreft met een vermoedelijke oorsprong in consumptie van besmet voedsel of drinkwater. Inzicht in de trend van campylobacteriose werd t/m 2018 verkregen via de laboratoriumsurveillance die door het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu)-CIb Centrum Infectieziektebestrijding (onderdeel van het RIVM) (Centrum Infectieziektebestrijding (onderdeel van het RIVM)) sinds eind jaren negentig wordt uitgevoerd, met een geschatte dekkingsgraad van 52% van de Nederlandse bevolking (voor laboratorium-bevestigde campylobacteriose). Sinds 2019 wordt gebruikgemaakt van het Infectieziekten Surveillance Informatie Systeem voor Antibiotica Resistentie (ISIS-AR), dat gegevens over antibioticaresistente (o.a. voor Campylobacter spp.) verzamelt van een groot aantal medische microbiologische laboratoria. Het heeft in 2021 een geschatte landelijke dekkingsgraad van 65% voor Campylobacter spp.  

Sinds 2012 daalde het aantal humane infecties met Campylobacter gestaag in Nederland (Tabel 2.10.1). Er zijn aanwijzingen dat de stijging tot in 2011 en de kentering in 2012 samenhangt met de sterke stijging en daaropvolgende daling van het gebruik van maagzuurremmers in die periode.² In 2017 werd het laagste aantal laboratorium bevestigde gevallen van campylobacteriose gevonden sinds het begin van de registratie in 1993. Het aantal  steeg echter in 2018 en 2019 maar daalde aanzienlijk in 2020, waarschijnlijk als gevolg van de COVID-19 pandemie. Naar schatting lag het aantal campylobacteriose gevallen in 2021 op 4.219 (3.942 in 2020, 6.077 in 2019, 5.944 in 2018 en 5.557 in 2017), gebaseerd op 2.692 meldingen in ISIS-AR, met een geschatte dekkingsgraad van 65% (Tabel 2.10.1). Hiervan betrof het 91% Campylobacter jejuni, 7% Campylobacter coli, en 2% betrof andere Campylobacter species. Deze species-verdeling is vergelijkbaar met voorgaande jaren. Er werden in 2021 in totaal 5 Campylobacter voedselinfecties/uitbraken met 11 zieken gemeld door de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ) en GGD Gemeentelijke gezondheidsdiensten (Gemeentelijke gezondheidsdiensten )’en bij het RIVM-CIb. Dit is minder dan voorgaande jaren (2016-2020: 5-13 uitbraken, 12-65 zieken).

Tabel 2.10.1 Aantallen humane gevallen van infecties met Campylobacter spp., 2011-2021. Tot en met 2019 werd het aantal laboratorium bevestigde gevallen gebaseerd op melding door 15 streeklaboratoria en sinds 2020 op basis van 27 laboratoria binnen ISIS-AR.

2.10.1.2. Kiemsurveillance

Sinds 1 januari 2021 is er gestart met het 3-jarige project Campylobacter kiemsurveillance in Nederland. Dit project omvat het opzetten van een op whole-genome-sequencing (WGS) gebaseerde sentinel kiemsurveillance voor Campylobacter. Doel van deze surveillance is het in kaart brengen van de clustering van campylobacteriose gevallen, en om te bepalen in hoeverre bronnen van humane clusters kunnen worden opgespoord. Na een planningsfase, met o.a. uitnodigen van medische laboratoria en het inregelen van verzending/ontvangst van isolaten en de verdere verwerking, is de kiemsurveillance per 1 mei 2021 effectief van start gegaan. Van 1 mei tot 1 december zijn in totaal 824 Campylobacter isolaten ontvangen vanuit 7 laboratoria die deelnemen aan de surveillance. Hiervan is een selectie van 365 isolaten gemaakt op basis van seizoenspreiding, inzender en species voor het uitvoeren van WGS, met als doel om een zo representatief mogelijk beeld te krijgen van Campylobacter in Nederland. Hieruit bleek dat 55% van de isolaten clusterde met minstens één ander isolaat. Een cluster werd gedefinieerd als maximaal 15 allelen verschil. Er werden in totaal 57 clusters gedetecteerd in 2021 met een mediane grootte van 2 (spreiding 2-14) isolaten.

De dataset over 2021 laat zien dat er relatief veel kleine clusters zijn, wat indicatief is voor veel afzonderlijke kleinere bronnen. Er zijn echter ook enkele grotere clusters (1 van 10, 1 van 11 en 1 van 14 isolaten). Voor elk cluster geldt dat deze clusters in werkelijkheid uit veel meer patiënten bestaat, aangezien slechts een deel  gediagnosticeerd wordt en deze surveillance niet alle laboratoria omvat. Voor bijvoorbeeld Salmonella is het werkelijk aantal patiënten naar schatting een factor 20-25 hoger dan wat in de kiemsurveillance wordt gevonden.

2.10.2 Campylobacter bij dieren en dierlijke producten

Naast surveillance van Campylobacter bij de mens vindt ook monitoring plaats van dieren en dierlijke producten binnen verschillende programma’s en projecten.

2.10.2.1 Monitoring van pluimvee bij de slacht (NEPLUVI data)

De vleeskuikenslachterijen bemonsteren in het kader van deze projectmonitoring wekelijks één koppel op een wisselende dag in de week. Van dit koppel worden één gepoold blindedarmmonster (10 blindedarmen), en 5 individuele nekvelmonsters genomen. Resultaten van de bemonstering worden jaarlijks gepubliceerd op pagina Eindrapportages Campylobacter van de NEPLUVI website. NEPLUVI rapporteert dat 72% van de koppels “niet/laag Campylobacter besmet” (d.w.z. <10,000 kve/g in blindedarm monsters) en 28% “Campylobacter (hoog) besmet” (d.w.z. >10,000 kve/g) werd aangeleverd. Dit is verdere daling t.o.v. de voorgaande jaren (in 2019 was dit resp. 55,9% en 44,1%; in 2020 resp. 66% en 34%). 

Per 1 januari 2018 is een Europees proceshygiëne- criterium (PHC) in werking getreden. Per 1 januari 2020 is het criterium aangescherpt en mogen nog maar 15 van de 50 nekvel-monsters (genomen over een periode van 10 weken) de kritische waarde van de 1.000 kve/gr overschrijden (n=50, c=15, M=1.000). Op 1 januari 2025 zal het criterium nog verder worden aangescherpt  (n=50, c=10,M=1.000). Volgens de NEPLUVI rapportage waren er in 2021 in totaal 20 overschrijdingen van het geldende PHC (13 in 2020). Wanneer het PHC overschreden wordt, moet er volgens de wetverbetering van de hygiëne bij het slachten worden doorgevoerd, of verbeterde bioveiligheidsmaatregelen op de pluimveebedrijven worden uitgevoerd. 

In het kader van verificatie werden door de NVWA 333 monsters van nekvellen op 13 slachterijen genomen, welke geanalyseerd zijn door WFSR. In 3,0% van de gevallen werden tellingen met meer dan 1.000 kve/gr gevonden. Dit is iets lager dan de NEPLUVI data waar 6,8% van de monsters de boven de grens van 100kve/g was in 2021 .

In het kader van de antibioticaresistentie monitoring in landbouwhuisdieren isoleert Wageningen Bioveterinary Research in opdracht van de NVWA jaarlijks Campylobacter uit caeca van vleeskuikens volgens de ISO methode. In 2021 zijn 702 monsters van vleeskuikens onderzocht. Hieruit zijn 131 C. jejuni geïsoleerd (18,7%) en 84 C. coli (12,0%). De monsters van vleeskuikens zijn afkomstig van unieke koppels.

2.10.2.2. Landbouwhuisdieren surveillance programma 

In het kader van het gezamenlijke RIVM-NVWA-WFSR project ‘Surveillance Landbouwhuisdieren’ zijn in 2021 melkveebedrijven met runderen  bezocht. In mest van 90,6% van de bedrijven werd Campylobacter (C. jejuni 94%, C. coli 5% en C. lari 1%) gevonden (na ophoping). Op monsterniveau (n=724) was dit 79,3%. 

2.10.2.3. Surveillance van dierlijke producten in de detailhandel 

Het percentage partijen vers kippenvlees (dat door de NVWA bemonsterd is in de detailhandel en geanalyseerd is door WFSR) dat Campylobacter bevat, varieerde tussen 2013 en 2021 tussen 27% en 40% (Tabel 2.10.2). Alle tellingen van Campylobacter in 32 monsters waren <10 kve/gr.
Bij (gekoelde) bereidingen van kip werd in 2021 (14,9%) een beduidend lager percentrage van de monsters  Campylobacter aangetroffen dan in 2020 (30,2%). Het percentage van de partijen waarin Campylobacter wordt aangetroffen is het algemeen beduidend lager in (gekoelde) bereidingen van kip dan in vers (gekoeld) pluimveevlees doordat bereidingen van pluimveevlees een intensievere bewerking ondergaan dan vers pluimveevlees en toevoegingen bevatten (zout/kruiden) waardoor Campylobacter mogelijk afsterft. In rauw vlees anders dan pluimveevlees wordt veel minder, maar zeker niet verwaarloosbaar, Campylobacter gevonden (Tabel 2.10.2). Vlees van rund en varken werd in 2021 niet onderzocht op Campylobacter. In 2021 werden 49 monsters vlees van  niet alledaagse diersoorten uit de detailhandel onderzocht, eend, hert, zwijn, konijn etc. In 16,3% van de monsters werd Campylobacter aangetoond, allen uit eendenvlees. 

Naast pluimvee en vlees zijn er ook nog andere voedsel matrices onderzocht op zoals groenten, kant-en-klaar salades en champignons, waarbij Campylobacter niet tot sporadisch werd aangetoond (Tabel 2.10.2). 

Tabel 2.10.2 Campylobacter spp. in vlees en producten in de detailhandel (Bron: Monitoringprogramma NVWA,  analyses uitgevoerd door WFSR)