2.1 Algemene demografische gegevens

In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de algemene demografische gegevens van zowel de humane- als de dierpopulatie in Nederland in 2022 als relevante achtergrond bij het vóórkomen van zoönosen.

2.1.1 Bevolking

De totale Nederlandse bevolking bestond in 2022 uit ongeveer 17,8 miljoen mensen. De groei ten opzichte van eerdere jaren zet zich door. Vrouwen vormen net als in (de meeste) voorgaande jaren een kleine meerderheid (Tabel 2.1.1 en 2.1.2). De gemiddelde leeftijd van de Nederlandse bevolking was in 2022 42.4 jaar. De leeftijdsopbouw verschuift, waarbij het aandeel van de groep 65-plussers in de afgelopen 70 jaar is gegroeid van 7,7% in 1950 naar 20,2% van de totale bevolking in 2022 (Tabel 2.1.1).¹

Tabel 2.1.1 Nederlandse bevolking naar geslacht en leeftijd op 1 januari 2022 (Bron: CBS Centraal Bureau voor de Statistiek (Centraal Bureau voor de Statistiek))

Tabel 2.1.2 Nederlandse bevolking tot 1 januari 2022 (Bron: CBS)

2.1.2 Gezelschaps- en landbouwhuisdieren 

 Gezelschapsdieren vormen een onderdeel van onze leefomgeving. Het is gebleken dat ze een positieve invloed hebben op de geestelijke en lichamelijke gezondheid van de eigenaar. Ruim de helft van de Nederlandse huishoudens heeft één of meerdere huisdieren. In 2015 is een studie gedaan naar het aantal huisdieren, sinds zijn er geen nieuwe getallen gegenereerd en daarom worden dezelfde gebruikt als in 2021. Daarin wordt geschat dat het totaal aantal gezelschapsdieren 33,4 miljoen bedraagt. Dit zijn ongeveer 2,6 miljoen katten, 1,5 miljoen honden, 3,9 miljoen zang- en siervogels, 5 miljoen postduiven, 1,2 miljoen konijnen, 0,5 miljoen knaagdieren, 0,65 miljoen reptielen, 9 miljoen aquariumvissen en 9 miljoen vijvervissen.²

In Tabel 2.1.3 en 2.1.4 worden de aantallen agrarische bedrijven en landbouwhuisdieren weergegeven. In 2022 maken paarden, pony’s en ezels geen onderdeel uit van de Landbouwtelling. Dit heeft invloed op de bedrijfstypering en het totaal aantal landbouwbedrijven in de Landbouwtelling. Bedrijven met paarden en pony's die eerder ingedeeld werden bij 'paard -en ponybedrijven' worden in 2022, als er naast het houden van paarden en pony's ook nog landbouwactiviteiten zijn, ingedeeld bij een ander bedrijfstype. Dit heeft met name effect op graasdierbedrijven en 'akkerbouwbedrijven met vooral voedergewassen', hier treedt een duidelijke trendbreuk op. Ook is, door de methode van registreren van paarden bij RVO, er kans dat paarden dubbel geteld worden, dwz hetzelfde paard staat dan geregistreerd op meerdere UBN’s, wat de schatting van het totale aantal paarden in Nederland in 2022 bemoeilijkt. Ook zijn er waarschijnlijk paarden (nog) niet geregistreerd.

Tabel 2.1.3 Aantal agrarische bedrijven (Bron: CBS)

^a In 2022 werden paarden, pony's en ezels niet meegenomen in de Landbouwtelling.

Tabel 2.1.4 Aantallen dieren (x1000), aanwezig in Nederland op moment van landbouwtelling (Bron: CBS, NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ))

^* Ouder dan 18 weken.
^a Gegevens vleeskuikens en leghennen van NVWA, overig CBS.
^b In 2022 werden paarden, pony's en ezels niet meegenomen in de Landbouwtelling.

In Tabel 2.1.5 staan de aantallen slachtdieren vermeld. De aantallen geslachte dieren zijn afgelopen jaar gestabiliseerd. Met uitzondering van bedrijven met kippen en geiten neemt het aantal bedrijven met landbouwhuisdieren verder af. De gegevens van Tabel 2.1.3 en 2.1.4 zijn afkomstig van het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek). Voor het aantal leghennen en vleeskuikens zijn vanaf 2015 data van de NVWA (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ) gebruikt en in de overige jaren cijfers van CBS. De genoemde aantallen paarden en UBN’s met paarden zijn verkregen van RVO.

Tabel 2.1.5 Aantallen slachtdieren per jaar (x1.000) (Bron: NVWA)

Er is een verschil in de data die gerapporteerd worden door de NVWA en de data door het CBS. De NVWA rapporteert het totaal aantal beschikbare UBN’s (Uniek Bedrijfsnummer), terwijl het CBS de UBN's vermeld met, op het moment van de landbouwtelling, daadwerkelijk aanwezige dieren.

Hierdoor kunnen de CBS cijfers afwijken van de cijfers die de NVWA rapporteert naar onder andere de EFSA en de OIE. Omdat vooral de bedrijven met dieren van belang zijn als het gaat om zoönosen, worden in de Staat van Zoönosen, waar mogelijk, de cijfers uit de CBS-data gepresenteerd. De CBS-cijfers kunnen een voorlopig karakter hebben en daarom kan het zijn dat cijfers gerapporteerd in de Staat van Zoönosen van voorgaande jaren afwijken van de huidige cijfers.

2.1.3 Invoer van levende dieren en dierlijke producten

Levende dieren zoals gezelschapsdieren, wilde en/of exotische dieren en paarden, worden regelmatig over de wereld vervoerd. In 2022 zijn er op de Grenscontrolepost (GCP) Schiphol zendingen vanuit tientallen verschillende landen buiten de Europese Unie (derde landen) voor importcontrole aangeboden (Tabel 2.1.6). Van de zendingen bestonden er 5114 uit zendingen van levende dieren en 53 zendingen van broedeieren. Niet alle dieren uit deze zendingen zijn bestemd voor Nederland; een deel ervan wordt naar een ander land binnen of buiten Europa doorgevoerd. Zendingen die via andere EU Europese unie (Europese unie) landen Nederland binnenkomen worden in deze tabel niet vermeld. De honden en katten die niet-commercieel reizen (met eigenaar, dus niet voor eigendomsoverdracht bestemd zijn) zijn ook niet opgenomen in de tabel.

Tabel 2.1.6 Aantallen geïmporteerde levende dieren (en aantal partijen) via BIP Schiphol (Bron: NVWA)

^* 40.070 Amfibieën en reptielen , 2 vogels , 2.162 alpaca's, 37 meerkatten, 290 suikereekhoorns

Om de kans op insleep en verspreiding van besmettelijke dierziekten in Nederland en de EU te beperken, zijn aan de import van levende dieren en dierlijke producten wetten en regels verbonden. Niet-humane primaten, die evolutionair dicht bij de mensen staan, vleermuizen en knaagdieren vormen een (groot) risico voor introductie van zoönosen.

Levende dieren moeten de EU binnenkomen op een door de EU erkende GCP. Dieren voor doorvoer (van een derde land naar een ander derde land) moeten aan de invoereisen van de EU voldoen. De importcriteria zijn gebaseerd op de Europese wetgeving en geïmplementeerd in de Nederlandse regelgeving en instructies. Bij aankomst op de GCP worden de dieren gecontroleerd door een inspecteur-dierenarts van de NVWA.

Literatuur:

1. Website Centraal Bureau voor de Statistiek
2. Feiten en cijfers van de gezelschapsdierensector 2015, Faculteit Diergeneeskunde (Universiteit Utrecht) en HAS Den Bosch

2.2 Meldingsplichtige zoönosen

Meldingsplichtige zoönosen zijn zoönosen waar volgens de wet een melding van dient te worden gedaan bij een bevoegde autoriteit. Deze meldplicht geldt ook voor bij wet bepaalde dierziekten,  ziekteverwekkers en ziekteverschijnselen. De melding moet, afhankelijk van de ziektecategorie, worden gedaan bij een verdenking of bevestiging van de ziekte en binnen een bepaalde termijn. In Tabel 2.2.1 staat aangegeven welke zoönosen op basis van welke wet meldingsplichtig zijn. Daarnaast wordt aangegeven of de betreffende zoönose wordt behandeld in deze Staat van Zoönosen en, indien deze niet wordt behandeld, waarom niet. 

In het online Vademecum Zoönosen is praktische informatie te vinden over tijdige signalering, melding en bestrijding van zoönosen, zowel in de humane als veterinaire gezondheidszorg. Voor de actuele veterinaire meldplicht kunt u de webpagina Melden dierziekten van de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ) raadplegen.

Tabel 2.2.1 Relevante meldingsplichtige zoönosen van dier en mens

* Opgenomen in Staat van Zoönosen 2022, H2 Trends
a            Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) dierziekten bij alle zoogdieren niet zijnde vee en nertsen.
b            Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) dierziekten bij vee (herkauwende en eenhoevige dieren en varkens).
c             Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) zijn alle HPAI en H5 en H7 LPAI gerelateerde stammen; alle vogels (pluimvee en andere vogels). (Sinds juli 2023 geldt er ook voor alle zoogdieren, gehouden of in het wild levend, een meldplicht voor HPAI (H5 positieve laboratoriumuitslagen)).
d            Meldingsplichtig bij alle diersoorten.
e            Leptospirose ten gevolge van Leptospira Hardjo; alle diersoorten.
f             Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) bij vogels ; dit geldt alleen voor psittacose en geen andere vorm van chlamydiose bij dieren (zie paragraaf 2.15).
g            Tuberculose ten gevolge van Mycobacterium tuberculosis complex bij alle zoogdieren.
h            Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) dierziekten bij nertsen(achtigen).
i              Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) bij meer dan 50 schapen of geiten, gehouden ten behoeve van de bedrijfsmatige melkproductie, op basis van een verplichte tankmelkmonitoring.
j              Meldingsplichtig (bestrijdingsplichtig) bij pluimvee: Salmonella Arizonae, Salmonella Gallinarum en Salmonella Pullorum. Naast deze ' niet-zoönotische' Salmonella’s zijn er ook nog een aantal 'zoönotische Salmonella’s' bij pluimvee meldingsplichtig op basis van EU Europese unie (Europese unie) regelgeving en een verplichte monitoring: Salmonella Enteritidis; Salmonella Typhimurium, waaronder monofasische Salmonella Typhimurium met de antigene formule 1,4,[5],12:i:-; Salmonella Hadar; Salmonella Infantis; Salmonella Virchow, Salmonella Java.
k            Alleen meldingsplichtig indien het een humaan cluster van twee of meer gerelateerde gevallen betreft met een oorsprong in consumptie van besmet voedsel of drinkwater.

Houders van dieren en betrokkenen (zoals dierenartsen en veterinaire laboratoria)  zijn, op basis van de Wet Dieren¹  en de Europese Diergezondheidsverordening, verplicht een aantal dierziekten en zoönosen (of een vermoeden daarvan) te melden bij de NVWA Incident en Crisiscentrum (NVIC). Op grond van de Diergezondheidsverordening zijn de meldingsplichtige dierziekten ingedeeld in de categorieën A, B, C, D en E. Voor enkele dierziekten (categorieën A en B) geldt daarnaast ook een bestrijdingsplicht. In dit geval mag de bevoegde autoriteit maatregelen opleggen. De belangrijkste reden om een ziekte bestrijdingsplichtig te maken, is de noodzaak van bestrijdingsmaatregelen om gezondheidsschade bij mens en dier op korte en/of lange termijn te voorkomen. Daarnaast kunnen internationale verplichtingen aan de bestrijdingsplicht ten grondslag liggen.
Naast de categorieën meldingplichtige dierziekten in de EU verordening heeft de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) ook andere dierziekten, zoönosen en ziekteverschijnselen aangewezen  die meldingsplichtig zijn. In de Wet Dieren is ook een artikel opgenomen dat de melding- en bestrijdingsplicht mogelijk maakt voor een nieuwe dierziekte die ‘’een ernstig gevaar voor de volksgezondheid’’ kan opleveren.

Artsen en hoofden van laboratoria zijn, op basis van de Wet publieke gezondheid (Wpg), verplicht een aantal infectieziekten bij mensen (of vermoeden daarvan) te melden bij de GGD Gemeentelijke gezondheidsdiensten (Gemeentelijke gezondheidsdiensten ). Deze ziekten zijn ingedeeld in de groepen A, B1, B2 en C. In geval van ziekten uit de eerste twee genoemde groepen (A en B1)  zijn er mogelijkheden om dwingende maatregelen op te leggen zoals verplichte isolatie van de patiënt. Op grond van deze wet is er ook een meldingsplicht voor een ziektebeeld dat volgens de stand van wetenschap een onbekende oorzaak heeft en waarbij een vermoeden bestaat van besmettelijkheid en ernstig gevaar voor de gezondheid. Ook zijn artsen verplicht melding te doen wanneer ze een voor hun praktijk ongewoon aantal gevallen van een infectieziekte vaststellen die niet behoort tot de groepen en die een gevaar vormt voor de volksgezondheid.
Naast de meldingsplicht die de Wpg oplegt aan artsen en laboratoria moet onder de Wpg ook het hoofd van een instelling waar kwetsbare groepen mensen verblijven (ziekenhuis, verzorgingshuis, kinderopvang, enz.), een melding bij de GGD doen wanneer zich een ongewoon aantal patiënten voordoet met klachten waarbij een infectieziekte kan worden vermoed (zoals diarree of huiduitslag).

Verder moeten bedrijfsartsen, maar ook andere betrokken deskundigen of de arbodienst op grond van de Arbeidsomstandighedenwet, (infectie-)ziekten die opgelopen zijn tijdens het werk (beroepsziekten) melden bij het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB). In principe zijn alle arbeidsgerelateerde zoönosen meldingsplichtig. 

¹De Wet dieren is per 21 april 2021 gewijzigd door de inwerktreding van de Regulation (EU) 2016/429, de zogenaamde EU Animal Health Law (AHR). De AHR verwijst vervolgens naar andere Europese regelgeving waaronder de (EU) uitvoeringsverordening 2018/1882. In deze verordening worden een aantal dierziekten in categorieën ingedeeld afhankelijk  van de risico’s en verplichte maatregelen. In de Regeling Diergezondheid en Regeling houders van dieren van de Wet dieren worden nadere specificaties aan deze maatregelen gelijst. Zie voorbeeld in paragraaf 2.15.2.
²Zie lijst op basis van de Regeling diergezondheid en de Regeling houders van dieren.

2.2.1 Regelgeving over de opsporing en bestrijding van de bron van een zoönose

In de Gezondheidswet wordt de organisatie van de zorg voor de volksgezondheid geregeld. Hierin is in artikel 36 opgenomen dat het Staatstoezicht tot taak heeft onderzoek te verrichten naar de staat van de volksgezondheid en de determinanten daarvan. 
Voor het humane deel zijn de inspectietaak en de bestrijdingstaak vervolgens gescheiden ondergebracht. De Wpg legt de bestrijdingstaak bij de GGD’en, inclusief het bron- en contactopsporingsonderzoek (art. 6 Wpg). Het toezicht op de naleving van het bij of krachtens de Wpg bepaalde wordt uitgeoefend door de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) en de NVWA (artikel 64 Wpg). In het Besluit Staatstoezicht op de volksgezondheid worden de NVWA en de IGJ aangewezen als onderdelen van het Staatstoezicht. In de Gezondheidswet zijn, onder verwijzing naar de Algemene wet bestuursrecht (Awb), tevens de bevoegdheden van het Staatstoezicht opgenomen (artikelen 5.13, 5.15 t/m 5.18 en 5.20 Awb). 

Dit houdt onder andere in dat de NVWA bronopsporing mag doen na verzoeken van de GGD’en wanneer mensen ziek zijn geworden na direct of indirect contact met dieren (non-alimentaire zoönosen) of via levensmiddelen, al dan niet van dierlijke oorsprong.

Het opleggen van maatregelen als zodanig is vanuit de staatstoezichtsfunctie niet mogelijk, tenzij bij de uitvoering daarvan bevindingen worden gedaan die onder de invloedsfeer van de Warenwet of de Wet Dieren   vallen. Een voorbeeld is dat de NVWA maatregelen mag opleggen bij een positieve C. psittaci bevinding in vogels naar aanleiding van bronopsporing. Dit geldt echter bijvoorbeeld niet voor gehouden ratten die positief zijn bevonden op het Seoul virus. In zulke gevallen kan wel artikel 47 van de Wpg van toepassing zijn (opsporen en optreden bij besmette terreinen, gebouwen, goederen, waren, verkeermiddelen, etc). 

Artikel 47 Wpg geeft ruime mogelijkheden om besmettelijke materialen te beheersen of te vernietigen, maar ook gebouwen of terreinen dan wel gedeelten daarvan te sluiten. In het geval van bijvoorbeeld een Seoul-besmetting mogen de ratten in principe op grond van de Wpg door de GGD bestreden worden, wanneer de burgemeester of de voorzitter van de veiligheidsregio, als bevoegd gezag, daartoe heeft besloten.

Bestrijden kan variëren van uitvoeren van bronopsporing, risico communicatie en/of behandelen tot aan ruimen/euthanasie. Wanneer gebruik gemaakt moet worden van de vangnetfunctie in de Wpg, verzoekt in de meeste gevallen de GGD de NVWA om de feitelijke bestrijding uit te voeren, vanwege de bij de NVWA aanwezige kennis en expertise. 
Wanneer de hygiënevoorschriften of andere opgelegde maatregelen niet opgevolgd worden, dan kunnen op grond van artikel 67, eerste lid, Wpg strafsancties (gevangenisstraf van ten hoogste 6 maanden of een geldboete van de derde categorie) worden opgelegd. Het is de arts-infectieziektebestrijding (en niet de GGD directie of manager) die beoordeelt of er ‘een ernstig gevaar' dreigt voor de volksgezondheid (artikel 17 Wpg). Bij complexe gevallen zoals de bevinding van Seoul virus in gehouden ratten, waarbij de enige effectieve optie lijkt het vernietigen van de vectoren, is een goede onderbouwing nog belangrijker.

In het algemeen fungeert de Wpg ten aanzien van zoönosen als vangnet. De uitzondering daarop vormen ‘vectoren’. Een vector wordt door de minister gedefinieerd als “een insect of ander dier dat normaliter een infectueus agens met zich meevoert waardoor een volksgezondheidsrisico kan ontstaan, dan wel een plant of substantie waarin een infectueus agens normaliter leeft waardoor een volksgezondheidsrisico kan ontstaan”. Vanwege het preventieve belang voor de humane gezondheid zijn de artikelen 6a en 47a opgenomen in de Wpg. Deze bepalingen hebben uitsluitend betrekking op monitoring en bestrijding van vectoren. Op grond van deze artikelen is de minister van VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport), in plaats van de gemeente, verantwoordelijk voor de bestrijding van invasieve exotische vectoren. De minister is op grond hiervan tevens bevoegd om te controleren op, bij algemene maatregel van bestuur (AMvB) aangewezen, vectoren en preventieve voorschriften op te leggen of tot vernietiging van vectoren over te gaan. In de meeste gevallen zal voor de uitvoering bijstand gevraagd worden van de NVWA. Ter verduidelijking; het gaat hier om vectoren die enkel voor mensen gevaarlijk zijn. Deze vallen niet onder de Diergezondheidsverordening en worden dus bestreden op grond van de Wpg. Vectoren die voor dieren gevaarlijk zijn, worden bestreden op grond van de Diergezondheidswetgeving. Vectoren die zowel voor mens als dier gevaarlijk zijn, worden op grond van beide wetten of op grond van één van deze wetten bestreden, afhankelijk van de aard van de benodigde bestrijding. 

2.3 Dierziekte-vrij status

Voor een aantal besmettelijke dierziekten kunnen landen lid van de Wereldorganisatie voor diergezondheid (World Organisation for Animal Health (WOAH, voorheen OIE) een officiële vrij-status notificeren. De voorwaarden waaronder een land de WOAH officiële vrij-status voor een bepaalde ziekte kan verkrijgen variëren, maar meestal zijn dat minimaal een nationaal opererend effectief surveillancesysteem, een door de WOAH geaccepteerd epidemiologsich rapport en een meldingsplicht voor de betreffende ziekte. De gedetailleerde voorwaarden en de dierziektestatus kunnen per land in de database van de WOAH (WAHIS) geraadpleegd worden.

De systematiek van ‘officieel vrij-status’ is in eerste instantie ingesteld om de internationale handel in levende dieren en dierlijke (levende) (bij)producten te borgen en te bevorderen. Het kan voorkomen dat er dierziektegevallen zijn geweest, maar dat het land nog de ‘WOAH officieel vrij-status’ behoudt. Bijvoorbeeld als die gevallen veroorzaakt werden door de invoer van besmette dieren uit een ander land en er geen of beperkt verdere verspreiding heeft plaatsgevonden. Hieronder staat de WOAH-status voor Nederland in 2022 voor wat betreft de relevante zoönosen.

Aanwezige zoönosen:

• Aviaire chlamydiose (Chlamydia psittaci)
• Echinokokkose (Echinococcus multilocularis)
• Hoog Pathogene Aviaire Influenza (HPAI)
• Laag Pathogene Aviaire Influenza (pluimvee) (LPAI)
• Enzootic abortion/chlamydiose (Chlamydia abortus)
• Q-koorts (Coxiella burnetii)
• Trichinellose (wild)^*
• Tularemia (Francisella tularensis)

^* gevonden in wilde dieren (vos, wilde zwijn en wasbeerhond) in voorgaande jaren

Nooit gerapporteerde zoönosen:

• Brucellose (Brucella melitensis)
• Krim-Congo hemorragische koorts
• Equine encefalomyelitis (Westerse)
• Equine encefalomyelitis (Oosterse)
• Japanse encefalitis
• Nipah-virus encefalitis
• Ovine epididymitis (Brucella ovis)
• Riftdal-koorts
• Salmonellose (S. Abortusovis)
• Trypanosomose (o.a. Chagas)
• Venezuelaanse equine encefalomyelitis
• West Nijlkoorts^*

^* West Nijlkoorts is in 2020 en 2022 gevonden in Nederlandse vogels, deze bevindingen voldoen volgens de WOAH Terrestrial Code niet aan de notificatieplicht, daarom wordt deze zoönose nog steeds beschouwd als niet-voorkomend in Nederland.

Afwezige zoönosen:

• Antrax/miltvuur (Bacillus anthracis)
• Bovine spongiforme encefalopathie (BSE)
• Bovine tuberculose (Mycobacterium bovis)
• Brucellose (Brucella abortus)
• Brucellose (Brucella suis) bij varkens en vee
• Echinokokkose door Echinococcus granulosus
• Kwade droes (Burkholderia mallei)
• Leishmaniasis
• Porcine cysticercose (Taenia solium bij de mens)
• Rabiës^#

^# Het voorkomen van vleermuisrabiës (EBLV) heeft geen invloed op de WOAH vrij-status

2.4 Antrax

Antrax, veroorzaakt door de bacterie Bacillus anthracis, komt wereldwijd voor. Hoewel in principe alle zoogdieren besmet kunnen worden, is het vooral een (per)acute, vaak fatale infectieziekte bij wilde en gedomesticeerde herkauwers. Een belangrijke eigenschap van deze bacterie is de vorming van sporen die uitzonderlijk resistent zijn tegen hitte en indroging en daardoor decennialang in de bodem kunnen overleven. Bij opname door een gastheer zullen de sporen ontkiemen, zich vermenigvuldigen en daarbij toxines vormen met oedeemvorming, necrose van endotheelcellen en bloedingen tot gevolg. De cutane vorm, waarbij besmetting via de huid heeft plaatsgevonden, komt bij mensen het meeste voor. Er ontstaat dan een pijnloos, jeukend bultje wat na een paar dagen overgaat in een blaartje. Daarna ontstaat een zweer die is bedekt met een zwarte korst, met eromheen zwelling en blaasjes. Op de plek van de zweer blijft een permanent litteken achter. Onbehandeld kan de ziekte in 10 tot 20% van de gevallen fataal zijn. Na inhalatie van aerosolen kan respiratoire antrax ontstaan en na ingestie van met B. anthracis besmet voedsel gastro-intestinale antrax. Beide vormen hebben een hogere case fatality rate dan cutane antrax.¹

De naam antrax is afgeleid van de antracietkleurige zweer ter plaatse van de porte d’entrée bij de cutane vorm van antrax bij mensen. Het synoniem miltvuur is afgeleid van de zeer sterk vergrote milt die veel gezien wordt bij geïnfecteerde runderen en schapen, maar ook bij humane patiënten kan optreden.

2.4.1 Antrax bij mensen

Miltvuur is conform de Wpg een meldingsplichtige ziekte groep C. Het staat hoog op de lijst van potentiële biologische wapens, ondanks dat mensen relatief ongevoelig zijn voor miltvuur. Dit heeft te maken met de grote hoeveelheid infectieus materiaal waaraan mensen bij moedwillige besmetting kunnen worden blootgesteld. De poederbrieven die in 2001 in de Verenigde Staten zijn verstuurd laten dit zien. De miltvuursporen die bij het openmaken vrij kwamen leidden tot 22 besmettingen en eisten uiteindelijk vijf slachtoffers.² Het ging hier ook om weaponized materiaal; door het toevoegen van een statische lading gedroegen antrax sporen zich als een aerosol waardoor de verspreiding gemakkelijk verliep. Ook in Nederland zijn sindsdien poederbrieven verzonden die door het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) op miltvuurbacteriën worden onderzocht. In Nederland is overigens nooit B. anthracis in de poederbrieven aangetroffen.

In Europa is de incidentie van miltvuur bij mensen in de loop van de twintigste eeuw drastisch gedaald. Tegenwoordig komt het slechts sporadisch voor en treft dan meestal boeren of medewerkers in textiel- of wolfabrieken, die in contact komen met besmette dieren of dierproducten. In Nederland is miltvuur bij mensen uiterst zeldzaam. In totaal zijn sinds 1976 (het jaar waarin de ziekte meldingsplichtig is gemaakt) negen gevallen van humane antrax beschreven. De twee meest recente werden in 2018 gemeld met huidantrax opgelopen in Tanzania en Turkije. In 2022 zijn geen nieuwe patiënten gemeld.

2.4.2 Antrax bij dieren

In Zuid- en Zuidoost-Europa komt miltvuur bij dieren nog steeds regelmatig voor. In de overige Europese landen komt de ziekte slechts sporadisch voor. In 2022 werd bij de WAHIS van de WOAH (voorheen OIE) en EU Europese unie (Europese unie) (Europese unie) via ADIS melding gemaakt van miltvuur in Turkije (n=166, Kroatië (n=19), Spanje (n=4), Frankrijk (n=2), Roemenië (n=2), Duitsland (n=1) en Oekraïne (n=1)^3,4. Gevallen bij vee betreffen vrijwel altijd weidende dieren die in gebieden met een geschiedenis van miltvuur sporen via grazen opnemen.

De laatste Nederlandse uitbraken van antrax bij rundvee dateren uit de begin jaren negentig van de vorige eeuw. In het verleden werden dieren die gestorven waren door miltvuur bij het begraven bestrooid met ongebluste kalk in een poging de kiem onschadelijk te maken. Dergelijke ‘witte kuilen’ kunnen nog steeds worden aangetroffen bij graafwerkzaamheden. Bij verdenkingen van miltvuur bij dieren of bij het aantreffen van witte kuilen wordt materiaal door WBVR Wageningen Bioveterinary Research (Wageningen Bioveterinary Research ) (Wageningen Bioveterinary Research) onderzocht op de aanwezigheid van B. anthracis sporen. In 2022 zijn drie inzendingen ontvangen van grond en/of botten gerelateerd aan een witte kuil. Twee inzendingen waren afkomstig van een zelfde locatie (maar verschillende vindplaatsen). In geen van de inzendingen werd met PCR B. anthracis aangetoond. 

Literatuur:

1. RIVM. LCI richtlijnen Antrax
2. A history of Antrax. Centers for Disease Control and Prevention
3. Animal Disease Information System (ADIS(PDF)). European Commission
4. World Animal Health Information System (WAHIS). WOAH (World Organisation of Animal Health, voorheen OIE)

2.5 Aviaire influenza

2.5.1 Aviaire influenza bij dieren (vogels)

In de verplichte monitoring en early warning¹ van aviaire influenza (vogelgriep) bij commercieel gehouden pluimvee worden regelmatig laag-pathogene aviaire influenza (LPAI-)virussen gevonden of antilichamen tegen deze virussen. LPAI-virussen komen van nature voor in wilde watervogels, en kunnen door deze vogels op gehouden pluimvee worden overgebracht.² Voor pluimvee met uitloop geldt dan ook een hoger risico en daardoor een hogere monitoringsfrequentie. LPAI-virussen kunnen door middel van moleculaire technieken of bioassays van hoog-pathogene aviaire influenza (HPAI-) virussen worden onderscheiden. Het onderscheid tussen hoog-pathogene en laag-pathogene aviaire influenza is gebaseerd op het klinisch beeld bij pluimvee. Zoals de naam suggereert, zijn klinische symptomen bij infecties met LPAI-virussen bij pluimvee doorgaans mild. De LPAI-virussen met hemagglutinine typen H5 en H7 kunnen echter naar hoog-pathogene varianten muteren. HPAI-virussen kunnen ernstige ziekte en tot 100% mortaliteit veroorzaken in een koppel pluimvee.

Vóór 2021 waren zowel LPAI- als HPAI-virussen van subtype H5 en H7 bestrijdingsplichtig bij commerciële pluimveebedrijven (zie paragraaf 2.2). Met invoering van de Animal Health Law per 21 april 2021³ is dit veranderd. LPAI-virussen zijn nog wel aangifteplichtig, maar niet meer bestrijdingsplichtig. Bedrijven besmet met LPAI H5/H7-virussen hoeven dan niet meer verplicht geruimd te worden, maar er kan besloten worden om het pluimvee te laten ‘uitzieken’. Het pluimvee op bedrijven waar een HPAI-besmetting wordt aangetoond, wordt wel altijd geruimd. De overige maatregelen komen in hoofdlijnen overeen, voor een besmet bedrijf gelden vervoersbeperkingen en de pluimveecontacten van het bedrijf worden getraceerd en onderzocht. Daarnaast zullen de andere pluimveebedrijven in een straal van één tot drie kilometer om het besmette bedrijf eveneens worden onderzocht. Bij besmettingen met andere LPAI-virussen dan subtype H5 en H7 worden door de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ) geen maatregelen genomen. Infecties met deze virussen worden door de besmette pluimveestapel in de regel binnen enkele weken geklaard. In 2022 waren er geen detecties van LPAI-virussen op pluimveebedrijven. In 2021 waren er nog zeven introducties van LPAI virussen. 

Het aantal LPAI-virus introducties is in 2022 dus lager dan in 2021. Waarschijnlijk wordt dit veroorzaakt doordat er in 2022 in zowel het begin (tot juni 2022) als het eind van het jaar (sinds 5 oktober 2022) een ophokplicht van kracht was gedurende de HPAI H5N1-epidemie. Doordat het pluimvee minder werden blootgesteld aan wilde vogels (en hun uitwerpselen) nam het aantal introducties van LPAI-virussen ook sterk af. 

In 2022 werden gedurende het volledige jaar, ook tijdens de zomer, HPAI virussen aangetoond in pluimvee en dode wilde vogels. In 2022 zijn er 76 pluimveebedrijven besmet geraakt met HPAI H5N1 virussen, en 22 hobbylocaties met meer dan 50 vogels. Alle bedrijven en locaties werden geruimd om verspreiding van het virus tegen te gaan. De volledige genoom sequenties van de virussen gevonden op de bedrijven en een set aan wilde vogelvirussen werden bepaald. Genetische en fylogenetische analyse liet zien dat deze virussen behoren tot HPAI H5 clade 2.3.4.4b. Genetische analyse liet zien dat de virussen op de meeste besmette bedrijven niet verwant zijn, en dat de bedrijven dus besmet zijn geraakt door onafhankelijke introducties vanuit wilde vogels. Echter, in de pluimveedichte Gelderse Vallei werden binnen enkele weken uitbraken gedetecteerd op 11 bedrijven. Deze mogelijke bedrijfstransmissie werd gedetailleerd onderzocht met netwerkanalyses. Hieruit bleek dat er twee clusters van besmettingen waren. Dus waarschijnlijk zijn er twee bedrijven besmet geraakt door onafhankelijke introducties vanuit wilde vogels, waarna het virus zich tussen de bedrijven van een cluster heeft verspreid.

In 2022 werden 1589 wilde vogels getest, waarvan er 701 positief waren voor H5-virus. In het begin van het jaar was er een piek in de besmettingen van brandganzen en andere ganzensoorten. Een tweede piek werd gezien in het late voorjaar, toen voor het eerst circulatie van het virus werd gezien onder zeevogels. Een piek van besmettingen van grote sterns, visdiefjes en meeuwen was zichtbaar in mei-juni, waarbij de vogels werden getroffen tijdens hun broedseizoen en er veel sterfte is waargenomen. 

In 2022 werd het HPAI H5N1 virus in 32 wilde zoogdieren gedetecteerd (vos, das, otter, bunzing). De gedetecteerde virussen werden volledig gesequenced waarna genetische analyses werden uitgevoerd, waarbij onder andere werd gekeken naar zoönotische mutaties. In verschillende zoogdiervirussen werd een mutatie, de zogenaamde E627K in het PB2-segment, gevonden die betrokken is bij genetische adaptatie aan zoogdieren. Dit geeft aan dat het virus zich in potentie wel kan aanpassen aan zoogdieren. Echter, er zijn meer mutaties nodig om verspreiding tussen zoogdieren/mensen mogelijk te maken. Vanuit de genetische analyse is het aannemelijk dat de zoogdieren geïnfecteerd zijn geraakt door het eten van geïnfecteerde wilde vogels. Er was dus geen sprake van virusverspreiding tussen de zoogdieren. Meer informatie over H5N1 besmettingen in zoogdieren in Nederland en wereldwijd is te lezen in hoofdstuk 3 van de Staat van Zoönosen. 

Van bepaalde HPAI-virussen is bekend dat ze mensen kunnen infecteren met ernstige ziekte of sterfte tot gevolg. Sinds 2004 circuleren HPAI H5-virussen in wilde watervogels in Azië, en een HPAI H5N1-virus werd eind 2005 voor het eerst door trekvogels geïntroduceerd in Europa. De epidemie onder wilde watervogels heeft zich sindsdien sterk uitgebreid, en er zijn inmiddels vele subtypen ontstaan vanuit dit HPAI H5N1-virus via reassortment, zoals H5N2, H5N3, H5N5, H5N6 en H5N8. In Nederland werd de pluimveesector in 2014, 2016, 2017, 2020 en 2021 getroffen door uitbraken van HPAI H5-virussen. In 2014 betrof het subtype H5N8, en in 2016 een genetisch verschillend H5N8-virus, in 2017 subtype H5N6, in 2020 weer H5N8 en in 2021 H5N1. Het H5N1 virus dat de uitbraken veroorzaakt in Nederland is genetisch niet gelijk aan het HPAI H5N1 in Azië, dat daar ziekte en sterfte heeft veroorzaakt in mensen. De HPAI-H5 virussen werden in het najaar in Nederland geïntroduceerd door wilde trekvogels die de winter doorbrengen in ons land. Door deze nieuwe situatie, waarin HPAI H5-virussen in de wilde-vogelpopulatie circuleren, is het risico op introductie van HPAI-virussen de afgelopen jaren sterk toegenomen. Daarbij blijft het virus steeds langer in Nederland aanwezig, ook gedurende de zomer. Waardoor het risico op introductie van HPAI H5-virussen voor de pluimveesector is toegenomen. 

In de periode 2003-2022 zijn er wereldwijd 873 bevestigde gevallen van HPAI H5N1 in mensen, waarvan er 458 overleden⁴.  In 2003 was er in Nederland een grote uitbraak van HPAI H7N7, waarbij minstens 89 mensen geïnfecteerd raakten en er één overleed aan de infectie. Ook bepaalde LPAI-virussen kunnen mensen infecteren, bijvoorbeeld H7N1, H7N2, H7N9, H9N2 en H10N7. Uit verkennend literatuuronderzoek uitgevoerd in 2012 blijkt dat de ziektelast van LPAI-virussen bij mensen in het algemeen zeer beperkt is⁵, wat bevestigd is in een latere studie.⁶ Uitzondering hierop is het LPAI H7N9-virus, dat sinds 2013 in China circuleert en sterfte veroorzaakt in ongeveer 30% van de geïnfecteerde mensen. Van oktober 2016 tot en met juni 2017 was er een toename van het aantal humane besmettingen met LPAI H7N9. De meeste humane gevallen werden veroorzaakt door direct contact met besmet pluimvee; er zijn geen aanwijzingen dat het transmissievermogen van het virus tussen mensen toeneemt. Sinds juli 2017 wordt pluimvee in China gevaccineerd tegen het H7N9-virus⁷. Na juni 2017 is het aantal humane besmettingen sporadisch in China en is er geen sprake van een nieuwe epidemie8. In 2022 werden geen humane infecties met dit type LPAI aangetoond. Uit het LPAI H7N9-virus is door mutatie een HPAI H7N9-virus ontstaan. In december 2016 werd de eerste humane besmetting met HPAI H7N9 beschreven in China. Sindsdien is bij 32 mensen een HPAI H7N9-virus aangetoond⁷. Er zijn geen aanwijzingen dat dit voor pluimvee hoog-pathogene virus een hogere pathogeniciteit of transmissiecapaciteit in mensen heeft dan LPAI H7N9⁹. 

In 2022 zijn er daarnaast 18 bevestigde gevallen met een HPAI H5N6 virus vanuit China met een eerste ziektedag in 2022 gerapporteerd aan de WHO. Verder zijn er verschillende humane infecties met een LPAI virus met een datum eerste ziektedag in 2022 aan de WHO gerapporteerd: 15 H9N2-infecties vanuit China en 1 vanuit Cambodja, 2 H3N8-infecties vanuit China en 1 H10N3-infectie vanuit China.

In het griepseizoen is er een (zeer kleine) kans op menginfecties van het humane seizoensgriepvirus en AI-virussen, met als mogelijke uitkomst het ontstaan van nieuwe varianten door reassortment van genetisch materiaal. Bij reassortment vormen twee of meer influenzavirussen een nieuw subtype virus, waarbij een nieuwe combinatie van viruseiwitten wordt aangemaakt. Als dit een dusdanig nieuw type is waartegen nog geen (populatie-)immuniteit bestaat, is er kans op een pandemie. Bij influenzavirussen treedt relatief gemakkelijk reassortment op, omdat het genetisch materiaal bestaat uit acht losse RNA-strengen. Omdat LPAI-virussen tot milde klachten kunnen leiden, adviseert het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu)-CIb Centrum Infectieziektebestrijding (onderdeel van het RIVM) (Centrum Infectieziektebestrijding (onderdeel van het RIVM)) personen die in aanraking zijn geweest met besmet pluimvee(materiaal) alert te zijn op griepachtige verschijnselen¹⁰.  De GGD Gemeentelijke gezondheidsdiensten (Gemeentelijke gezondheidsdiensten ) monitort het optreden van eventuele gezondheidsklachten en zet indien nodig diagnostiek in. Bij een vastgestelde HPAI of een sterke verdenking op HPAI op een pluimveebedrijf wordt oseltamivir-profylaxe aangeboden aan werknemers en ruimers. Los van een uitbraak worden alle mensen die mogelijk beroepsmatig bij het ruimen van pluimvee betrokken zullen zijn, jaarlijks gevaccineerd met het influenza-seizoensvaccin. Alleen mensen die gevaccineerd zijn, mogen pluimvee ruimen in geval van een influenzabesmetting. Deze regeling is ingesteld om de kans op reassortment te beperken, doordat gevaccineerde personen minder risico lopen om geïnfecteerd te worden met het influenza-seizoensvirus. Ruimers moeten zich daarnaast houden aan strikte protocollen die een uitgebreid pakket aan hygiënemaatregelen en instructies voor persoonlijke beschermingsmiddelen (onder andere een masker, bril, haarnetje, wegwerpoverall, wegwerphandschoenen en werkhandschoenen) omvatten¹¹. Dit om humane besmetting en mogelijke versleping van virus via kleding te voorkomen.

In Nederland zijn in 2022 41 mensen bemonsterd met luchtwegklachten die contact hebben gehad met HPAI geïnfecteerde vogels (pluimvee of wilde vogels), vanwege mogelijke besmetting met het aviaire influenzavirus tijdens de HPAI H5N1-uitbraak op een pluimvee bedrijf of door de endemische aanwezigheid van HPAI H5N1 in de wilde vogel populatie. In de afgenomen monsters werd geen aviair influenzavirus type A gedetecteerd.

Literatuur:

1. Regeling preventie, bestrijding en monitoring van besmettelijke dierziekten en zoönosen en TSE’s. 2015
2. Spickler, A.R., Avian Influenza Factsheet. 2016, Iowa State University/OIE
3. Animal Health Law, Regulation (EU) 2016/429, 2021
4. WHO. Cumulative number of confirmed human cases for avian influenza A(H5N1) reported to WHO, 2003-2023. 2023, World Health Organization
5. Maassen, C.B.M., et al., Infectierisico’s van de veehouderij voor omwonenden, 2012. RIVM: Bilthoven
6. Maassen, C.B.M., et al., Veehouderij en Gezondheid Omwonenden,  2016. RIVM: Bilthoven
7. FAO H7N9 Situation update. 2019. Food and Agriculture Organization
8. WHO. Influenza at the human-animal interface; Summary and assessment, 2018, World Health Organization
9. Kang, M., et al., Epidemiology of human infections with highly pathogenic avian influenza A(H7N9) virus in Guangdong, 2016 to 2017. Euro Surveill. 2017; 22(27):30568
10. RIVM, LCI-Richtlijn Influenza van dierlijke oorsprong. 2014. Bilthoven: RIVM
11. RIVM, LCI-Draaiboek Aviaire influenza. 2019. Bilthoven: RIVM.

2.6 Botulisme

Botulisme is een intoxicatie veroorzaakt door botulinum neurotoxines (BoNT), geproduceerd door Clostridium botulinum of in sporadische gevallen door bepaalde stammen van C. butyricum , C. baratii of C. argentinensis. De sporen van deze bacteriën komen voor in de omgeving en kunnen onder de juiste condities (o.a. anaeroob milieu, voldoende hoge temperatuur en eiwitrijk substraat) uitgroeien tot BoNT producerende bacteriën. BoNT wordt beschouwd als het meest potente, natuurlijk voorkomende toxine, waarvan verschillende typen zijn beschreven. De mens is gevoelig voor BoNT-typen A, B en E (en zeer zelden type F). Bij andere zoogdieren wordt over het algemeen BoNT type C of D gevonden of mosaïc varianten daarvan, bij vogels meestal het BoNT/C of mosaic type CD en bij vissen BoNT/E.

2.6.1 Botulisme bij de mens

Botulisme geeft een acuut, koortsvrij beeld. De symmetrische, afdalende, slappe verlamming begint altijd met een dubbelzijdige uitval van de aangezichts- en keelmusculatuur. Meestal betreft botulisme bij mensen een voedselvergiftiging waarbij neurotoxines zijn gevormd in slecht geconserveerde levensmiddelen (bekend zijn zelf ingemaakte producten). Andere vormen van botulisme zijn wondbotulisme en infantiel botulisme. De laatstgenoemde vorm komt voor bij zuigelingen, waarbij uitgroei mogelijk is van sporen van C. botulinum in de darm door onvoldoende ontwikkeling van competitieve darmflora. Aangezien honing bacteriesporen kan bevatten van C. botulinum, wordt afgeraden honing te geven aan kinderen jonger dan een jaar.¹

In Nederland komt botulisme bij mensen slechts zeer incidenteel voor. In de periode 2006-2021 zijn er in totaal 13 patiënten gemeld, waarvan tien voedsel-gerelateerd en drie gevallen van infantiel botulisme. Van de tien voedsel-gerelateerde botulisme was één patiënt gerelateerd aan Servië (2007), zeven patiënten aan een cruise in Turkije (2008)^{2, 3} en twee patiënten waren in Nederland (2016), waarbij één van beiden uit Polen kwam.⁴ De drie baby’s (< 6 maanden) met laboratorium bevestigd infantiel botulisme (eenmaal in 2006 en twee in 2012) waren alle drie gerelateerd aan Nederland. 

In 2022 werd door WBVR Wageningen Bioveterinary Research (Wageningen Bioveterinary Research ) (Wageningen Bioveterinary Research) materiaal onderzocht afkomstig van negen patiënten, in verband met verdenking op of ter uitsluiting van botulisme. Bij één patiënt werd BoNT/E aangetoond in de faeces van de patiënt. Dit is het enige gemelde humane geval van (voedsel-gerelateerd) botulisme in Nederland in 2022. De precieze bron is niet gevonden.

2.6.2 Botulisme bij dieren

Botulisme is vooral bekend van uitbraken bij watervogels. C. botulinum komt algemeen in Nederland voor in (water)bodems en daarmee ook in het darmkanaal van vissen en (water)vogels. In een gezonde darmflora is de bacterie in het algemeen niet in staat uit te groeien en daarbij toxines te produceren. Echter na sterfte van het dier zorgt het kadaver voor ideale anaerobe en eiwitrijke condities die bij temperaturen vanaf 15°C kunnen leiden tot de groei van toxineproducerende vegetatieve vormen. Voor botulisme type C geldt dat hoe hoger de omgevingstemperatuur, hoe sneller de groei en hoe hoger de concentraties toxines die worden gevormd. Vandaar dat in de warme zomermaanden (juni, juli en augustus) de meeste uitbraken onder watervogels worden gezien. Daarbij komt dat de plaatselijke temperatuur in een kadaver bij zonnig weer, bijvoorbeeld in ondiep water, gemakkelijk kan oplopen. Dergelijke kadavers kunnen zeer grote hoeveelheden toxines bevatten en op die manier een bron van besmetting vormen voor de directe omgeving. Maar mogelijk nog belangrijker is de besmettingsroute via de karkas-maden cyclus. Insectenlarven of andere ongewervelden die op een besmet kadaver parasiteren kunnen hoge concentraties toxine opnemen zonder dat ze daar zelf last van hebben. Wanneer deze maden vervolgens door vogels of vissen worden gegeten zullen die door de werking van het via de larve opgenomen botulinumtoxine sterven, waarmee een zichzelf versterkend mechanisme op gang is gekomen, wat kan leiden tot massale sterfte onder watervogels. 

In 2022 was het aantal ingestuurde dieren en de resultaten van wilde fauna (watervogels en vissen) in verband met verdenkingen van botulisme redelijk vergelijkbaar met dat van voorgaande jaren. In alle gevallen waarin de diagnose kon worden bevestigd met laboratoriumdiagnostiek betrof dit BoNT/C. 

In 2021 werd gerapporteerd over hoge sterfte onder met name bergeenden op de Hooge Platen in de Westerschelde, waarbij met laboratoriumdiagnostiek bevestigd werd dat botulisme een rol speelde. Ook in 2022 werden op dezelfde locatie bergeenden met verlammingsverschijnselen gezien, en opnieuw werd na onderzoek bevestigd dat er sprake was van botulisme.
  
Gedurende het jaar werd ook weer regelmatig botulisme diagnostiek aangevraagd bij WBVR voor (landbouw)huisdieren. De meeste gevallen betroffen verdenkingen van botulisme bij rundvee; er werden 92 monsters onderzocht, waarbij in 19,5% van de monsters Clostridium botulinum werd aangetoond.  In iets meer dan de helft van de bevestigde gevallen (11%) ging het om botulisme type D,  in de overige gevallen werd type C gevonden. Daarnaast is materiaal onderzocht afkomstig van pluimvee en eenmaal van een paard. Bij pluimvee werd in vier van de zeven verdenkingen botulisme type C aangetoond, in de andere gevallen kon met laboratoriumdiagnostiek de diagnose botulisme niet worden bevestigd.

Literatuur:

1. RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu). LCI-richtlijn Botulisme 2019.
2. de Boer M.G., et al. Disease outbreak of botulism food poisoning on a mini cruise. Ned Tijdschr Geneeskd. 2009;153(16):760-4.
3. Swaan C.M., et al., Cluster of botulism among Dutch tourists in Turkey, June 2008. Euro Surveill. 2010;15(14):19532
4. Hintaran A.D., et al. Botulisme bij een Poolse arbeider in Zeist. Tijdschr Infectieziekten. 2017;12(3):84-7.

2.7 Brucellose

Brucellose komt wereldwijd voor; slechts enkele landen hebben brucellose in de landbouwhuisdierenpopulatie effectief bestreden. Nederland is volgens de OIE en andere officiële instanties sinds 1999 officieel vrij van brucellose. Brucellose wordt veroorzaakt door een bacterie van het geslacht Brucella. Brucella abortus veroorzaakt brucellose bij herkauwers, voornamelijk runderen, en wordt ook wel Abortus Bang genoemd. B. melitensis en B. ovis veroorzaken brucellose bij geiten en schapen, terwijl B. suis en B. canis brucellose veroorzaken bij respectievelijk varkens en honden. Brucellose bij dieren leidt voornamelijk tot reproductiestoornissen en abortus. Bij varkens wordt ook arthritis gezien en bij paarden kan brucellose tot een heel ander ziektebeeld leiden (fistels en builen aan nek en schoft). Brucella-soorten zijn echter niet strikt soort specifiek. Mensen zijn gevoelig voor met name B. melitensis, B. abortus, B. suis biovars 1 en 3, B. canis en in mindere mate voor B. pinnipedialis en B. ceti. Besmette dieren scheiden de bacterie uit in melk, urine, ontlasting, sperma, vaginale excreta en placentamateriaal. Infecties bij mensen kunnen subklinisch, acuut of chronisch verlopen. Verschijnselen zijn koorts, hoofdpijn, malaise, moeheid, zweten en gewrichtsklachten (vooral door sacro-iliitis en spondylitis). Bij chronische brucellose treden daarnaast gebrek aan eetlust en gewichtsverlies op. Complicaties die kunnen optreden zijn endocarditis, nefritis, meningo-encefalitis, osteomyelitis en orchitis.¹

In 2022 registreerde de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ) in totaal 100 meldingen van verdenking van brucellose bij landbouwdieren (Tabel 2.7.1) en 3 besmettingen met B. canis (positieve kweek) bij honden (Tabel 2.7.2).

Tabel 2.7.1 Aantal bedrijven met verdenkingen van brucellose (aantal positief) (Bron: NVWA)

Tabel 2.7.2 Aantal locaties met Brucella antistoffen (aantal kweek positief) (Bron: WBVR Wageningen Bioveterinary Research (Wageningen Bioveterinary Research ))

2.7.1  Brucellose bij dieren

2.7.1.1  Runderen

Sinds 1997 zijn er geen besmette runderen in Nederland gevonden en vanaf 1 augustus 1999 is Nederland officieel vrij van bovine brucellose. Ter bewaking van de vrij-status wordt een aantal controles uitgevoerd. Alle runderen aangeboden ter slachting worden individueel voor en na de slacht gecontroleerd. Tevens zijn veehouders verplicht bloedonderzoek uit te laten voeren door Royal GD Gezondheidsdienst voor Dieren (Gezondheidsdienst voor Dieren ) (Gezondheidsdienst voor Dieren ) bij elk rund dat verwerpt tussen dag 100 en 250 van de dracht. Dierenartsen, veehouders en laboratoria moeten een (klinische) verdenking verplicht melden aan de NVWA, die vervolgens de dieren onderzoekt. Runderen die aangeboden worden voor de export of worden ingezet voor reproductie worden vaak ook klinisch en serologisch onderzocht op brucellose. In 2022 zijn 33 verdenkingsmeldingen (alle B. abortus) bij rundvee afgehandeld. Alle meldingen waren negatief (Tabel 2.7.1).

2.7.1.2  Schapen en geiten

Brucellose bij schapen of geiten is in Nederland nog nooit vastgesteld. Ter bewaking van de vrij-status wordt er een aantal controles uitgevoerd die vergelijkbaar zijn met die van bovine brucellose. De controles bij schapen en geiten zijn echter minder uitgebreid dan bij runderen. In 2021 werden 29 verdenkingen van B. melitensis en twee verdenkingen van B. ovis bij schapen en geiten afgehandeld (Tabel 2.7.1). Ook bij deze meldingen werd bij nader onderzoek geen brucellose vastgesteld. 

2.7.1.3 Varkens

Ter bewaking van de vrij-status vindt er ook bij varkens een monitoring plaats. In het kader van monitoring bij varkens die door de GD worden uitgevoerd worden de positieve initiële uitslagen bij de NVWA gemeld. Deze B. suis-meldingen worden voornamelijk gedaan door Kunstmatige Inseminatie (KI)-varkensverenigingen en varkensfokkers. De inzet van reproductiemateriaal wordt standaard onderzocht en moet vrij zijn van brucellose voordat de dieren worden ingezet voor reproductie. Beren worden gescreend voor spermawinning, zeugen wanneer er afwijkingen zijn bij de geboorte (verwerpers). Bij een verdenking wordt eerst een confirmatie van de bloed- monsters uitgevoerd door WBVR. Als deze ook verdacht is, wordt door de NVWA nogmaals bloed afgenomen van het betreffende dier en (eventueel) koppelgenoten. In 2022 waren er in totaal 33 B. suis-meldingen, maar werd bij nader onderzoek de bacterie niet aangetroffen (Tabel 2.7.1).

2.7.1.1 Honden

In 2022 zijn er op 11 locaties verdenkingen van Brucella canis gemeld, in deze meldingen zijn op 3 locaties honden positief getest in de kweek (Tabel 2.7.2). De honden die serologisch of met kweek positief reageerden waren afkomstig uit Oost Europa. De trend is nog steeds dat er honden worden aangekocht uit risicolanden om mee te fokken, wat een groter risico geeft op transmissie. De herkomst van potentiële puppy’s geboren in Nederland uit deze honden is mogelijk moeilijk te achterhalen.

2.7.1.5 Zeezoogdieren

De in de Nederlandse wateren voorkomende bruinvissen en zeehonden kunnen ook besmet zijn met Brucella^2,3. Het gaat dan om B. ceti, die specifiek bij bruinvissen en dolfijnen wordt gevonden en B. pinnipedialis bij zeehonden. In 2022 zijn er twee verdenkingen van Brucella ceti behandeld, waarbij er één bij een tuimelaar al eerder gemeld bleek te zijn eind december 2021, deze testte positief. Bij een bruinvis gemeld later in 2022 was de uitslag ook positief.

2.7.2 Brucellose bij de mens

Humane besmetting vindt voornamelijk plaats door contact met besmette dieren, het drinken van rauwe melk of andere ongepasteuriseerde zuivelproducten. In Nederland worden sporadisch gevallen van menselijke besmettingen met Brucella gemeld, meestal na bezoek aan het buitenland of door consumptie van rauwmelkse zuivelproducten afkomstig uit het buitenland. In totaal zijn zes patiënten (vier vrouwen tussen 52 en 65 jaar oud en twee mannen van 61 en 69 jaar oud) met brucellose gemeld in Osiris met een eerste ziektedag in 2022 (Tabel 2.7.3). Het betrof bij vier patiënten een infectie met B. melitensis, twee van hen hadden de infectie mogelijk opgelopen via consumptie van ongepasteuriseerde zuivelproducten in of uit het buitenland, waaronder rauwmelkse kaas uit Bangladesh en rauwe schapenmelk in Bosnië en Herzegovina. Daarnaast had één van de patiënten de infectie mogelijk opgelopen tijdens werkzaamheden als dierenarts op een schapenboerderij in Iran. De vierde patiënt had de infectie mogelijk opgelopen via consumptie van zelf bereid schapenvlees afkomstig van een boer in Nederland. De overige twee patiënten werden serologisch gediagnosticeerd met Brucella spp. Eén van hen had de infectie mogelijk opgelopen via voedsel in Turkije en bij de andere patiënt was de mogelijke bron onbekend. Vier van de in totaal zes patiënten werden ten gevolge van de infectie opgenomen in het ziekenhuis.

Tabel 2.7.3 Aantal gemelde humane patiënten geïnfecteerd met Brucella spp. (Bron: Osiris)

Literatuur:

1. RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu). LCI Richtlijn Brucellose

2. Maio et al., Identification and typing of Brucella spp. in stranded harbour porpoises (Phocoena phocoena) on the Dutch coast. Vet Microbiol. 2014; 173(1-2):118-24

3. Kroese et al., Brucella pinnipedialis in grey seals (Halichoerus grypus) and harbor seals (Phoca vitulina) in the Netherlands. J Wild Dis. 2018; 54(3): 439-449

2.8 BSE

BSE (boviene spongiforme encefalopathie) is een infectieziekte die voorkomt bij rundvee en behoort tot de groep van ‘overdraagbare spongiforme encefalopathieën’ (Engels: transmissible spongiform encephalopathies, TSE’s) of prionziekten. BSE wordt veroorzaakt door een ophoping van afwijkend gevouwen eiwitten (prionen) in de hersenen en het ruggemerg waardoor in de zenuwcellen microscopisch kleine vacuolen ontstaan, vandaar de naam “spongiform”. De dieren gaan daardoor hersenverschijnselen vertonen waaronder afwijkend gedrag, trillen, moeilijk overeind komen en zwabberend lopen. Spongiforme encefalopathieën kennen over het algemeen een (zeer) lange incubatietijd omdat de ophoping van de afwijkende eiwitten zeer langzaam gaat. Het is aangetoond dat er een verband bestaat tussen BSE en het ontstaan van een variant van de ziekte van Creutzfeldt-Jakob (vCJD) bij de mens. Variant CJD werd voor het eerst beschreven in 1996 in Groot-Brittannië.¹ In 2016 is tot nu toe het laatste geval van vCJD gemeld in het Verenigd Koninkrijk.² In Nederland zijn drie mensen overleden ten gevolge van vCJD; het laatste geval dateert van 2008. 

Door import van besmette koeien en besmet diermeel vanuit Groot-Brittanië is BSE waarschijnlijk al aan het eind van de jaren tachtig in Nederland geïntroduceerd. BSE is in Nederland een meldingsplichtige ziekte sinds 29 juli 1990 (zie paragraaf 2.2). Dierenartsen en veehouders zijn verplicht om dieren met verschijnselen van BSE te melden aan de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ). Deze meldingsplicht is de pijler van het zogenoemde passieve surveillancesysteem. Daarnaast kunnen dieren met verschijnselen worden gevonden bij de levende keuring op slachthuizen door medewerkers van de NVWA. Deze dieren worden vervolgens naar Wageningen Bioveterinary Research, het nationaal referentie instituut voor TSE’s, vervoerd waar een definitieve diagnose wordt gesteld. Een actief surveillancesysteem is vanaf eind 2000 ingevoerd, waarbij aanvankelijk alle gezonde slachtrunderen, in nood geslachte runderen en gestorven runderen op BSE werden getest. Gezien de afname van het aantal BSE gevallen in Europa is begin 2013 gestopt met het testen van gezonde slachtrunderen in een groot aantal Europese lidstaten, waaronder Nederland. Wat betreft de noodslachtingen en kadavers worden nog steeds alle dieren ouder dan 48 maanden getest. Van 1997 tot en met 2010 zijn in totaal 88 gevallen van BSE vastgesteld bij Nederlandse runderen.³ In 2010 waren de laatste drie gevallen van BSE, bij één slachtrund en twee kadavers.

Sinds 2010 zijn er geen gevallen van BSE meer vastgesteld in Nederland (Tabel 2.8.1). Voor Nederland geldt in 2022 nog steeds de gunstigste risicostatus volgens de OIE en de EU Europese unie (Europese unie) (Europese unie): een verwaarloosbaar BSE-risico. 

Tabel 2.8.1 Aantal geteste runderen per jaar in het kader van de actieve BSE surveillance in Nederland (Bron: WBVR Wageningen Bioveterinary Research (Wageningen Bioveterinary Research ))

^* In februari 2013 is men gestopt met het testen van gezonde slachtrunderen.

Literatuur:

1. Greener, M. vCJD: 30 years later. Progr Neurol Psych. 2015;19(3):28-30
2. NCJDRSU. (2018). Creutzfeldt-Jakob disease in the UK (by calendar year)(PDF).   
3. Website WBVR. Gekkekoeienziekte (BSE) - WUR

2.9 Burkholderia mallei

Kwade droes of malleus (Engels: glanders), veroorzaakt door B. mallei, is een wettelijk bestrijdingsplichtige ziekte van paarden en paardachtigen, zoals ezels en muildieren. Andere diersoorten, zoals kamelen, zijn ook gevoelig. Geïnfecteerde dieren vertonen (hoge) koorts, verlies van eetlust en, afhankelijk van de plaats van besmetting (neus, longen en/of huid), verschijnselen zoals neusuitvloeiing, kortademigheid, hoesten en onderhuidse ontstekingshaarden.¹

Dit acute ziektebeeld wordt met name bij ezels en muildieren gezien. Bij paarden treedt meestal een chronisch ziektebeeld op met algemene malaise en intermitterend hoesten. In beide gevallen is de ziekte meestal dodelijk.² Besmette dieren kunnen binnen enkele weken sterven, maar de ziekte kan ook chronisch worden, waarbij de bacteriën jarenlang kunnen worden verspreid. Ook mensen kunnen geïnfecteerd raken met de bacterie, hoewel dat zelden voorkomt. De verschijnselen zijn vaak aspecifiek: koortsperioden, hoofdpijn, moe, vergrote lymfeknopen en spierpijn.³ Zonder tijdige antibioticumbehandeling kan de ziekte levensbedreigend zijn. Kwade droes komt in Nederland niet meer voor, maar is nog wel endemisch in landen in Zuid-Amerika, het Midden-Oosten en Azië.

Wanneer paarden vanuit deze gebieden naar Nederland geïmporteerd worden, moeten zij vergezeld zijn van gezondheidscertificaten. Ook bij export van paarden vanuit Nederland wordt over het algemeen een vrijverklaring gevraagd gebaseerd op laboratoriumdiagnostiek (serologie). Op basis van exportdiagnostiek, uitgevoerd door WBVR Wageningen Bioveterinary Research (Wageningen Bioveterinary Research ) (3177 testen in 2022), zijn geen bevestigde gevallen van malleus gemeld bij de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ). In 2022 zijn geen humane gevallen gerapporteerd.

Literatuur:

1. Wageningen University & Research: Kwade droes. 
2. Spickler, A.R., Glanders factsheet. 2018, Iowa State University/OIE
3. Van Zandt, K.E., M.T. Greer, and H.C. Gelhaus, Glanders: an overview of infection in humans. Orphanet J Rare Dis. 2013; 8:131.

2.10 Campylobacteriose

Campylobacter spp. zijn een veel voorkomende oorzaak van maagdarminfecties. Infecties worden met name opgelopen door inname van besmet voedsel (al dan niet via kruisbesmetting) of drinkwater,  contact met (feces van) besmette dieren of oppervlaktewater. Het merendeel van de infecties verloopt asymptomatisch. Als er wel ziekteverschijnselen optreden, is dit met name gastro-enteritis, wat leidt tot buikpijn, diarree en bloed bij de ontlasting. Een griepachtig ziektebeeld kan hieraan voorafgaan. In de meeste gevallen stoppen de klachten vanzelf binnen een week. Bacteriëmie is zeldzaam, evenals postinfectieuze reactieve artritis en Guillain-Barré syndroom (auto-immuun reactie tegen perifere zenuwen).  Campylobacter-infecties zijn het meest geassocieerd met pluimvee (48%), honden/katten (18%), rundvee (12%) en oppervlaktewater (9%).¹ . De bijdrage van reservoir-specifieke transmissieroutes via voedsel is beduidend lager dan de attributies naar de reservoirs aangezien andere routes van transmissie (bv. milieu) ook belangrijk lijken te zijn.

2.10.1 Humane campylobacteriose

2.10.1.1. Epidemiologische trend

Incidentele gevallen van humane campylobacteriose zijn, in tegenstelling tot in diverse andere Europese landen, in Nederland niet meldingsplichtig. Campylobacteriose is hier alleen meldingsplichtig indien het een humaan cluster van twee of meer gerelateerde gevallen betreft met een vermoedelijke oorsprong in consumptie van besmet voedsel of drinkwater. Inzicht in de trend van campylobacteriose werd t/m 2018 verkregen via de laboratoriumsurveillance die door het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu)-CIb Centrum Infectieziektebestrijding (onderdeel van het RIVM) (Centrum Infectieziektebestrijding (onderdeel van het RIVM)) sinds eind jaren negentig wordt uitgevoerd, met een geschatte dekkingsgraad van 52% van de Nederlandse bevolking (voor laboratorium-bevestigde campylobacteriose). Sinds 2019 wordt gebruikgemaakt van het Infectieziekten Surveillance Informatie Systeem voor Antibiotica Resistentie (ISIS-AR), dat gegevens over antibioticaresistente (o.a. voor Campylobacter spp.) verzamelt van een groot aantal medische microbiologische laboratoria. Het heeft in 2022 een geschatte landelijke dekkingsgraad van 62% voor Campylobacter spp.  

Sinds 2012 daalde het aantal humane infecties met Campylobacter gestaag in Nederland (Tabel 2.10.1). Er zijn aanwijzingen dat de stijging tot in 2011 en de kentering in 2012 samenhangt met de sterke stijging en daaropvolgende daling van het gebruik van maagzuurremmers in die periode.² In 2017 werd het laagste aantal laboratorium bevestigde gevallen van campylobacteriose gevonden sinds het begin van de registratie in 1993. Het aantal  steeg echter in 2018 en 2019 maar daalde aanzienlijk in 2020, waarschijnlijk als gevolg van de COVID-19 pandemie. Naar schatting lag het aantal campylobacteriose gevallen in 2022 op 4.857 (4.302 in 2021, 3.942 in 2020, 6.077 in 2019, 5.944 in 2018 en 5.557 in 2017), gebaseerd op 3.043 meldingen in ISIS-AR, met een geschatte dekkingsgraad van 62% (Tabel 2.10.1). Dit is hoger dan 2020 en 2021, maar nog steeds lager dan vóór de COVID-19 pandemie. De oorzaak hiervan is onbekend. Hiervan betrof het 89% Campylobacter jejuni, 9% Campylobacter coli, en 3% betrof andere Campylobacter species. Deze species-verdeling is vergelijkbaar met voorgaande jaren. In 2022 werden, evenals in 2021, vijf Campylobacter-uitbraken gemeld door GGD Gemeentelijke gezondheidsdiensten (Gemeentelijke gezondheidsdiensten )-en ten opzichte van vijf tot 13 uitbraken over de periode 2016-2020.

Tabel 2.10.1 Aantallen humane gevallen van infecties met Campylobacter spp., 2011-2021. Tot en met 2019 werd het aantal laboratorium bevestigde gevallen gebaseerd op melding door 15 streeklaboratoria en sinds 2020 op basis van 27 laboratoria binnen ISIS-AR.

2.10.1.2. Kiemsurveillance

Per 1 mei 2021 is het 3-jarige Campylobacter sentinel kiemsurveillance project van start gegaan. Van alle ontvangen Campylobacter isolaten in 2022 vanuit de deelnemende laboratoria, is een selectie van 451 isolaten gemaakt op basis van seizoenspreiding, inzender en species voor het uitvoeren van WGS. Om groepen patiënten te identificeren met identieke stammen (wat duidt op een gemeenschappelijke bron) werd clusteranalyse uitgevoerd met behulp van core genome multi locus sequence typing (cgMLST). Van de humane Campylobacter isolaten ontvangen in 2022 clusterden 51% met tenminste één ander humaan isolaat. Dit kan ook met isolaten van eerdere jaren zijn. In 2022 werden er in totaal 83 clusters geïdentificeerd met een mediane grootte van 4 (spreiding 2-28) isolaten. De gemiddelde clustergrootte was 5,7. 

Tussen december 2022 en maart 2023 is er in Nederland een cluster van 12 patiënten waargenomen, waarvoor uitbraakonderzoek is uitgevoerd met behulp van vragenlijsten. Het cluster bestaat uit 9 vrouwen en 3 mannen, in de leeftijd van 17 tot 79 jaar, met een mediane leeftijd van 46 jaar. Allen wonen zij in de buurt van de Duitse grens. Dit cluster doofde begin maart 2023 vanzelf uit, zonder dat de bron kon worden vastgesteld.

2.10.2 Campylobacter bij dieren en dierlijke producten

Naast surveillance van Campylobacter bij de mens vindt ook monitoring plaats van dieren en dierlijke producten binnen verschillende programma’s en projecten.

2.10.2.1 Monitoring van pluimvee bij de slacht (NEPLUVI data)

De Vereniging van de Nederlandse Pluimvee Verwerkende Industrie (NEPLUVI) en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport)) hebben jaren geleden de beheersing van Campylobacter benoemd tot een speerpunt van hun beleid. Dit is onder andere tot uiting gekomen in de Campylobacter Convenanten die de overheid met de pluimveeverwerkende industrie zijn aangegaan. In het kader hiervan monitoren pluimveeslachterijen wekelijks het Campylobacter-niveau. Resultaten van de bemonstering worden jaarlijks gepubliceerd op de NEPLUVI website. Voor vleeskuiken slachterijen geldt een proceshygiëne criterium, PHC 2.1.9, Volgens dit criterium mogen er per 1-1-2020 maximaal 15 van 50 uitslagen groter zijn dan 1000 kve/gr. Er moeten wekelijks van 15 karkassen nekvel monsters worden bemonsterd en onderzocht. In het kader van verificatie werden door de NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ) 306 monsters van nekvellen op 13 slachterijen genomen, welke geanalyseerd zijn door WFSR. In 5,9% van de gevallen werden tellingen met meer dan 1.000 kve/gr gevonden.

2.10.2.2. Landbouwhuisdieren surveillance programma 

In het kader van het gezamenlijke RIVM-NVWA-WFSR project ‘Surveillance Landbouwhuisdieren’ zijn in 2022 vleeskalverbedrijven bezocht. Hierbij is op 168 van de 176 bezochte vleeskalveren bedrijven (95%) Campylobacter aangetoond in mest monsters. (C. coli 67%, C. jejuni 33%).

In 2021 werden melkveebedrijven bezocht. Van de Campylobacter isolaten uit die studie is een set gesequenced om te bekijken in hoeverre deze clusteren met humane isolaten uit de kiemsurveillance. In totaal zijn er 118 melkveeisolaten toegevoegd aan de database (van Wageningen Bioveterinary Research en Wageningen Food Safety Research) zodat er gekeken kan worden naar de mate van overlap tussen isolaten afkomstig uit humane en niet-humane bronnen. Deze database bestond uit 999 humane isolaten uit 2020, 2021 en 2022. Er werden in totaal 24 clusters gevormd met ten minste één melkvee isolaat en één humaan isolaat met een mediane grootte van 7 (spreiding 2-26). De gemiddelde clustergrootte was 8,3. Deze clusters bestonden in totaal uit 200 isolaten, waarvan 66 melkveeisolaten en 134 humane isolaten. Dit betekent dat 13,4% (134/999) van alle humane isolaten in de database clusterde met ten minste één melkveeisolaat.

2.10.2.3. Surveillance van dierlijke producten in de detailhandel 

Het percentage partijen vers kippenvlees (dat door de NVWA bemonsterd is in de detailhandel en geanalyseerd is door WFSR) dat Campylobacter bevat, varieerde tussen 2013 en 2022 tussen 27% en 40% (Tabel 2.10.2). Van alle tellingen van Campylobacter in 192 monsters kipvlees in 2022 was 1,6% > 100 kve/gr.
Bij (gekoelde) bereidingen van kip werd in 2022 in 20,9% van de monsters Campylobacter aangetroffen. Het percentage van de partijen waarin Campylobacter wordt aangetroffen is het algemeen beduidend lager in (gekoelde) bereidingen van kip dan in vers (gekoeld) pluimveevlees doordat bereidingen van pluimveevlees een intensievere bewerking ondergaan dan vers pluimveevlees en toevoegingen bevatten (zout/kruiden) waardoor Campylobacter mogelijk afsterft. In rauw vlees anders dan pluimveevlees wordt veel minder, maar zeker niet verwaarloosbaar, Campylobacter gevonden (Tabel 2.10.2). In vers vlees van rund, lam  en varken werden in 2022 lage percentages Campylobacter gevonden (resp. 0%, 1,5% en 1,2%). In 2022 werden 34 monsters vlees van niet alledaagse diersoorten uit de detailhandel onderzocht, namelijk vlees van eend, hert, zwijn, konijn etc. In 23,5% van deze monsters werd Campylobacter aangetoond, allen uit eendenvlees (8/15). 
Naast pluimvee en vlees zijn er in 2022 ook nog andere voedsel matrices onderzocht, zoals groenten, kant-en-klaar salades en champignons, waarbij Campylobacter niet werd aangetoond (Tabel 2.10.2).

Tabel 2.10.2 Campylobacter spp. in vlees en producten in de detailhandel (Bron: Monitoringprogramma NVWA,  analyses uitgevoerd door WFSR)

2.10.3. Resistentie

Humane Campylobacter isolaten (± 90% C. jejuni) vertonen sinds 1992 een geleidelijke, zorgwekkende, stijging in resistentie tegen fluoroquinolonen (norfloxacine, ofloxacine en ciprofloxacine) tot op een resistentie-niveau van bijna 69% in 2019. Vervolgens nam dit licht af naar 62% in 2020 en 57% in 2021; hoogstwaarschijnlijk als resultaat van verminderde buitenlandse reis-bewegingen als gevolg van de COVID-19 lockdown. Ook resistentie tegen tetracycline nam voor het eerst in jaren af van 54% in 2019 naar 52% in 2020 en 42% in 2021. Hoewel resistentie tegen fluoroquinolonen en tetracyline weer toenam in 2022 ten opzichte van 2021, met respectievelijk 63% en 49%, waas het nog niet op het niveau van 2019 vóór de COVID-19 pandemie. Resistentie tegen macroliden (eerste keuzemiddel bij Campylobacter-infecties) is al jarenlang laag. In 2022 was 4,8% van de onderzochte isolaten resistent tegen macroliden.

1. Mughini-Gras , L., et al.,  Sources and transmission routes of campylobacteriosis: A combined analysis of genome and exposure data.  J Infect. 2021;  82(2): 216-226
2. Bouwknegt, M., et al.,  Potential association between the recent increase in campylobacteriosis incidence in the Netherlands and proton-pump inhibitor use - an ecological study. Eurosurveillance,. 2014; 19(32):20873 

2.11 Echinokokkose

Echinokokkose is een parasitaire zoönose veroorzaakt door het larvale stadium van kleine lintwormen, die behoren tot het geslacht Echinococcus. Er zijn vier verschillende Echinococcus-soorten bekend: E. granulosus (kleine hondenlintworm), E. multilocularis (vossenlintworm), E. oligarthrus en E. vogeli. Alle Echinococcus-soorten hebben carnivoren als eindgastheer. In Europa komen E. granulosus en E. multilocularis voor. E. granulosus is een lintworm (2 tot 7 mm groot), die voorkomt in de dunne darm van honden en hondachtigen. E. multilocularis is een lintworm (1,5 tot 4,5 mm groot), die voorkomt in de dunne darm van wilde carnivoren, zoals vossen, wolven, wasbeerhonden, maar ook honden en katten. Deze carnivoren zijn eindgastheer, dat wil zeggen dat zij het volwassen stadium van de lintworm in de darm hebben. In de feces kunnen eieren worden gevonden. Kleine knaagdieren zijn gewoonlijk de tussengastheren van E. multilocularis. 

E. granulosus senso lato vormt een complex, dat verdeeld kan worden in elf verschillende genotypen (G1-G11), waarbij genotypen 1, 2 en 3 E. granulosus senso stricto wordt genoemd. E. granulosus senso stricto is het meest pathogeen voor mensen en komt wereldwijd voor. In Europa is het endemisch rond het Middellandse Zeegebied en vormt fertiele cysten bij met name schapen. E. equi, voorheen E. granulosus G4, komt voor bij paarden en andere equidae, en zoönotische overdracht is vrijwel afwezig. E. ortleppi, voorheen E. granulosus G5, wordt nog zelden gevonden in Europa (ook Nederland), vormt fertiele cysten bij met name rundvee en er zijn sporadische gevallen bij de mens gerapporteerd, waaronder twee in Nederland. E. canadensis omvat een cluster met genotypen 6 tot en met 10, waarvan G6 voorkomt bij geiten en kamelen, G7 en G9 bij varkens in Oost-Europa, G8 en G10 bij hertachtigen, waaronder rendieren. E. felidae (G11) komt voor bij katachtigen in Afrika. Mensen kunnen bij alle Echinococcus-species tussengastheer zijn en zijn dan geïnfecteerd met het larvale stadium, de blaasworm.¹ De incubatietijd van deze lintworminfecties is lang – gemiddeld tien jaar – tenzij de patiënt immuun-gecompromitteerd is, dan kan het korter duren. 

De ziekten die de Echinococcus veroorzaakt, worden hydatidose of cysteuze echinokokkose genoemd indien veroorzaakt door E. granulosus sl. en alveolaire echinokokkose indien veroorzaakt door E. multilocularis. Bij E. granulosus-infecties bij mensen ontstaan één of meerdere cysten bestaande uit met vocht gevulde blazen in de lever, longen of soms andere organen. Bij een deel van deze cysten zijn schotten zichtbaar en zijn er dochtercysten. De cysten kunnen erg groot worden (> 20 cm) en mechanische klachten geven door verdringing van andere organen. Bij het openbarsten van een cyste kan een anafylactische shock ontstaan en kan de infectie zich in de buikholte of andere organen verspreiden. E. multilocularis-infecties bij mensen presenteren zich heel anders: daarbij begint de larve bijna altijd in de lever en groeit als een kwaadaardig gezwel door de lever naar andere organen. Er is meestal geen sprake van een cyste, maar een lesie die sterk aan een maligniteit doet denken, met verkalkingen, necrose, holtes, enzovoorts. Afhankelijk van de locatie van de uitbreiding kunnen er klachten ontstaan (doorgroei in longen, bloedvaten of zenuwen). 

E. vogeli en E. oligarthrus komen vooral in Latijns-Amerika voor. Van E. oligarthrus zijn verschillende eindgastheren bekend, waaronder de poema (Puma concolor). De eindgastheer van E. vogeli is de boshond (Speothos venaticus). Er zijn wereldwijd slechts enkele patiënten met een E. oligarthrus (unicysteuze echinokokkose) beschreven. Voor E. vogeli is de klinische presentatie een polycysteuze lesie. In 2013 werd de eerste importpatiënt in Nederland, afkomstig uit Suriname, beschreven met een E. vogeli-infectie.²

2.11.1 Echinokokkose bij dieren

2.11.1.1 E. granulosus

Echinokokkose bij dieren is meldingsplichtig maar niet bestrijdingsplichtig (Tabel 2.2.1). Honden en hondachtigen zijn de eindgastheer van E. granulosus , maar als tussengastheer komt het blaaswormstadium voor bij verschillende soorten landbouwhuisdieren, zoals het rund, schaap en varken. Door het ontbreken van zowel klinische verschijnselen bij landbouwhuisdieren, als diagnostische mogelijkheden bij het levende dier, ligt de focus van bewaking en beheersing in de slachtfase.

Tabel 2.11.1 Echinokokkose bij dieren, aantal positieve en geteste dieren (Bron: NVWA Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit ), GD Gezondheidsdienst voor Dieren (Gezondheidsdienst voor Dieren ), RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu))

^a E. granulosus G1
b E. granulosus G3
c E. multilocularis
^d Op basis van keutels

Blaaswormen bevinden zich bij runderen meestal in de lever, de longen of in beide organen. Detectie is afhankelijk van inspectie en palpatie tijdens de slacht. Wanneer bij slachtdieren een Echinococcus-verdachte cyste wordt vastgesteld, wordt deze microscopisch onderzocht en vervolgens met PCR geconfirmeerd door het NRL-P bij het RIVM. Van runderen en kleine herkauwers moeten, volgens de NVWA-werkvoorschriften en conform de EU Europese unie (Europese unie)-regelgeving (EU 2019/627), de ingewanden van borst- en buikholte worden afgekeurd voor humane consumptie wanneer er macroscopisch waarneembare blazen in één of meerdere organen aanwezig zijn. Voor menselijke consumptie bestemde organen van runderen zonder macroscopisch waarneembare besmetting met echinokokkose, maar afkomstig uit echinokokkose- risicolanden (Roemenië, Bulgarije en vanaf 2015 Hongarije) worden slechts geschikt verklaard voor menselijke consumptie onder voorwaarde dat ze een koude-behandeling ondergaan (-20°C gedurende minimaal twee dagen). Door de werkvoorschriften wordt getracht te voorkomen dat besmette (delen van) runderen in de voedselketen terechtkomen. Autochtone gevallen van E. granulosus komen sinds decennia niet meer voor in Nederland door goede slachthuisinspectie en -hygiëne (destructie positieve organen) en de introductie van commerciële voeders voor honden, die door voldoende behandeling geen risico vormen. Een mogelijk risico vormt de toenemende populariteit van rauwe verse orgaanvleesvoeding van onbekende oorsprong voor honden, zoals BARF (Bones and Raw Food) of KVV (Kant-en-klaar Vers Vlees). In 2015 zijn er bij de NVWA meerdere meldingen binnengekomen van verdenkingen van een besmetting met E. granulosus op slachthuizen. Dit betrof runderen die voor de slacht waren ingevoerd vanuit Roemenië, Tsjechië en Hongarije. Bij 40 van de 42 onderzochte runderen is toen een besmetting met E. granulosus door het RIVM bevestigd.^3,4. In 2022 zijn door de NVWA geen echinokokkoseverdenkingen bij slachtdieren naar het NRL-P bij het RIVM gestuurd (Tabel 2.11.1). 

2.11.1.2 E. multilocularis

In Nederland is de vossenlintworm (E. multilocularis) voor het eerst in 1996-1997 aangetoond bij vossen in delen van Zuid-Limburg en Oost-Groningen.⁵ In de omgeving van Maastricht is in 2012-2013 een sterke toename van de prevalentie gevonden bij vossen.⁶ In 2020-2021 is een onderzoek naar vossenlintworm uitgevoerd in de regio Midden- en Noord-Limburg omdat een voorspellend model liet zien, dat het verspreidingsgebied van de vossenlintworm vanuit Zuid-Limburg zich in noordwaartse richting zou uitbreiden⁷. Een endemisch gebied voor vossenlintworm in Zuid-Limburg diende ter controle. Jagers en andere geïnteresseerden verzamelden vossenkeutels in het veld en stuurden deze op naar het RIVM. Daar werd met DNA onderzoek bevestigd of de keutel inderdaad van een vos kwam en werd onderzocht of er vossenlintworm voorkwam in de keutels. Er werd geen vossenlintworm aangetoond in de 37 vossenkeutels afkomstig uit Midden- en Noord-Limburg, maar doordat een relatief beperkt aantal keutels is getest, valt niet uit te sluiten dat vossenlintworm toch met een lage prevalentie voorkomt.  

De snelheid van de verspreiding van E. multilocularis in Nederland kan worden beïnvloed door de komst van nieuwe gastheren, zoals bijvoorbeeld de wasbeerhond (Nyctereutes procyonoides). Deze invasieve exoot wordt steeds vaker in Nederland gezien. Er zijn van 2013-2021 wasbeerhonden uit verschillende provincies onderzocht op vossenlintworm (Tabel 2.11.1). Alleen in 2013-2014 is een positief dier gevonden in Flevoland met Magnetic Capture PCR^8.

In 2022 is binnen het One Health European Joint Programme (One Health EJP) project MEmE⁹ gewerkt aan harmonisatie van diagnostische methoden voor E. multilocularis en is een pilot uitgevoerd in tien Europese landen, Tunesië en Pakistan, waaronder Nederland, waarbij zachtfruit is onderzocht afkomstig van endemische regio’s. Er werd in diverse landen E. multilocularis DNA aangetoond op zachtfruit. Dit geeft aanleiding om de komende jaren meer inzicht te krijgen in het voorkomen van E. multilocularis op zachtfruit producten.

2.11.2 Echinokokkose bij mensen

Echinokokkose (dit geldt zowel voor E. granulosus als E. multilocularis) bij mensen is in Nederland niet meldingsplichtig. In Nederland wordt in vier laboratoria serologische en moleculaire diagnostiek verricht naar Echinococcus granulosus, te weten in het laboratorium van het EMC/Havenziekenhuis in Rotterdam, het AUMC in Amsterdam, het LUMC Leids Universitair Medisch Centrum (Leids Universitair Medisch Centrum) (Leids Universitair Medisch Centrum) in Leiden en door het CIb Centrum Infectieziektebestrijding (onderdeel van het RIVM) (Centrum Infectieziektebestrijding (onderdeel van het RIVM))-RIVM in Bilthoven. De nieuwe positieve patiënten worden op vrijwillige basis doorgegeven aan het CIb-RIVM. E. granulosus-infecties zijn vaak chronische aandoeningen waardoor patiënten langdurig serologisch worden vervolgd en het totaal aantal positief bevonden patiënten veel groter is. In dit overzicht hebben we alleen de nieuwe patiënten opgenomen. Tot en met 2017 was het mogelijk om de patiënten te ontdubbelen: dat wil zeggen alle patiënten die in meerdere laboratoria werden getest konden worden achterhaald. Echter, door de nieuwe privacywetgeving (AVG) is dit niet meer mogelijk. Het aantal nieuwe patiënten zal daardoor mogelijk overschat zijn.

In 2022 werd bij in totaal 45 nieuwe patiënten de diagnose Echinococcus granulosus vastgesteld (Figuur 2.11.2). De leeftijd varieerde van 14 tot 77 jaar. Navraag bij de centra die betrokken zijn bij de diagnostiek voor echinokokkose leert dat voor zover bekend nog steeds de meeste patiënten afkomstig zijn uit het Middellandse Zeegebied (met name Marokko en Turkije) en Oost-Europa. Sinds 2015 worden ook relatief veel patiënten uit Syrië en Irak gezien. Bij de patiënten waarbij cyste materiaal beschikbaar was voor typering betrof het in alle gevallen een infectie met E. granulosus senso stricto.

Figuur 2.11.1 Nieuwe patiënten met E. granulosus in 2022 in Nederland naar leeftijd (Bron: Havenziekenhuis, LUMC, AMC Academisch Medisch Centrum Amsterdam (Academisch Medisch Centrum Amsterdam), RIVM)

Literatuur: 

1. RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu). LCI-Richtlijn Echinokokkose. 2000, RIVM: Bilthoven
2. Stijnis, C., et al., First case of Echinococcus vogeli infection imported to the Netherlands. Euro Surveill. 2013; 18(15):20448. 
3. Uiterwijk, M., et al., Staat van Zoonosen 2015. 2016, RIVM, Rapport 2016-0139
4. Spierenburg, M.A.H., et al., Risico op herintroductie van Echinoccus granulosus in Nederland door import van runderen en honden uit endemische gebieden. Tijdschr Diergeneeskd. 2017; 142(7):30-35.
5. van der Giessen, J.W., et al., Detection of Echinococcus multilocularis in foxes in The Netherlands. Vet Parasitol. 1999; 82(1):49-57. 
6. Maas, M., et al., Significant increase of Echinococcus multilocularis prevalence in foxes, but no increased predicted risk for humans. Vet Parasitol. 2014; 206(3-4):167-72. 
7. Takumi, K., et al., Evidence for an increasing presence of Echinococcus multilocularis in foxes in The Netherlands. Int J Parasitol. 2008; 38(5):571-8
8. Maas, M., et al., First findings of Trichinella spiralis and DNA of Echinococcus multilocularis in wild raccoon dogs in the Netherlands. Int J Parasitol Parasites Wildl. 2016; 5(3):277-279. 
9. One Health EJP MEmE: Multi-centre study on Echinococcus multilocularis and Echinococcus granulosus s.l. in Europe: development and harmonisation of diagnostic methods in the food chain.

2.12 Leptospirose

Leptospiren kunnen worden onderverdeeld in pathogene en niet-pathogene leptospiren. De niet-pathogene leptospiren (Leptospira biflexa sensu lato) komen van nature voor in water en modder. De pathogene leptospiren behoren tot het species L. interrogans sensu lato en kunnen leptospirose veroorzaken bij mensen en dieren. Vooral knaagdieren, koeien en honden kunnen reservoir zijn voor deze pathogene leptospiren. Leptospiren dringen via wondjes in de huid of door de slijmvliezen van oog, neus en mond actief het lichaam binnen. Een besmetting kan overgebracht worden door direct of indirect contact met leptospiren door bijvoorbeeld besmette urine, gecontamineerd (oppervlakte)water, modder of sperma, maar kan ook ontstaan via consumptie van besmet voedsel en drank, bijvoorbeeld rauwe melk, of door inademing van besmette aerosolen. Met rattenurine besmet oppervlaktewater en de omgeving hiervan is de grootste risicobron voor honden en de mens. De verschijnselen van leptospirose bij mensen kunnen variëren van milde griepachtige verschijnselen tot een dodelijke vorm met verschijnselen zoals geelzucht, nierfalen en bloedingen. De meest gesignaleerde symptomen in Nederland zijn koorts, spierpijn, hoofdpijn, koude rillingen, diarree, braken en verminderde urineproductie. Een ernstige vorm van leptospirose is ook bekend als de Ziekte van Weil.

2.12.1 Leptospiren bij mensen

Na een sterke toename van het aantal leptospirosegevallen in 2014 (n=97), voornamelijk toe te schrijven aan autochtone infecties (n=60), nam het aantal gevallen gradueel af (twintig autochtone gevallen in 2018), hoewel het boven het aantal bleef van vóór 2014. In 2019 werd echter weer een hoog aantal leptospirosegevallen gemeld, namelijk 124, waarvan 57 de infectie hadden opgelopen in Nederland (Figuur 2.12.1, Tabel 2.12.1). Hoewel het aantal leptospirose patiënten in 2020 lager was (n=64), was het aantal dat de infectie opliep in Nederland vergelijkbaar (n=56). Het lage aantal allochtone infecties was het gevolg van reisrestricties tijdens de COVID-19 pandemie. Hetzelfde werd gezien in 2021, met in totaal 58 leptospirose patiënten, waarvan 49 de infectie opliep in Nederland.

In 2022 werden 91 leptospirose patiënten gemeld, waarvan 49 (54%) de infectie opliep in Nederland en 40 (44%) in het buitenland. Van twee patiënten was het land van besmetting onbekend. Zoals gebruikelijk voor leptospirose was het merendeel man (n=65, 71%). De mediane leeftijd was 39 jaar (spreiding 5-83 jaar). In totaal werden 46 (94%) van de autochtone en 23 (58%) van de reis-gerelateerde gevallen opgenomen in het ziekenhuis, waarvan respectievelijk 12 (26%) en nul op de intensive care. Geen van de patiënten overleed als gevolg van de ziekte.

Figuur 2.12.1 Aantal gevallen van leptospirose naar land van besmetting

Tabel 2.12.1 Overzicht van het aantal positieve leptospirose diagnoses en de meest voorkomende serogroepen (Bron: surveillance gegevens Osiris en Expertisecentrum Leptospirose)